Хүний хамгийн том цул эрхтэн бол элэг. Эцгийн цагаан сүн, эхийн улаан цустай нэгдэн, үр хеврөл үүсэхдээ эхлээд модон махбодитой элэг бүрдэж, түүнээс рам судас салбарлан гал махбодитой зүрх оршдог. Эндээс үзвэл хүн модон махбодид уүсэх бөгөөд хүний үүслийн анхдагч бол цусны эх болсон элэг бөгеөд элэг модон махбодитой цусыг хадгалах үүрэгтэй эрхтэн гэж монгол тэжээхүйн ухаанд заадаг. Мод олон салаа мөчир, үндэстэй байдгийн адйл элэг цусыгхадгалан, олон мянган судсаар түгээх үүргийг зүрхэнд өгдөг тул «Хатан эрхтэн» ч гэдэг.Бүх эрхтнийг элэг шарын илч, дулаанаар хангана. Өдөртөө элэг цусыг илч дулаан, нандин бодисорр хангаж, шөнө амрах үедээ цуснаас илч дулаан авч, төлжиж байдаг.
Элэг ургах, хатах, устах гурван өвчин байдаг. Элэгний энэгшээл, эвэршээл, шэмтлийн уг шалтгаан бол тамир дутагдсан хий, шар бадгана арвидсан, хомсодсон, хямарснаас үүсдэг. Мөн элэгний шар өвчинд хурц, исгэлэн, тослог, хоол, ундаа хэтрүүлсэн, хүнд хүчир ажил удаан хугацаагаар хийсэн, унаж бэртсэн доргиосон зэрэг явдал мөрийн алдаа эндэгдэл, гадаад хүчин зүйлийн нөлөө их үүрэгтэй. Байгаль цаг уур, хүний сэтгэлийн хөдлөл ч нөлөөтэй.
Хавар: хаврын амьсгал орсноос хойш 72 хоног дотор нарны хөдөлгөөн байршлаас болоод аргын хүчин тэнцэж, модон махбодь дэлгэрэхийн эрхээр хүний биеийн хий, цусны гүйдэл бадарч, шар ус, хөлсний нүх сүв бүр мөсөн нээгдэж, бодисын.срлилцоо өрнен, биеийн илч гадагшаа тархаж, элэгний судас нэвтрэн гүйдгээс элэгний судас нарийн, эрчимтэй болдог. Элэг ингэж энзгшээх болно.
Салхи: Байгалийн салхи монгол газарт хавар голдуу эхлэх бөгөед нарны илч дулаан наашилснаас хүйтнийг давамгайлж улмаар хүйтэн, халууны хямралаас салхи хөдөлдөг. Байгалийн салхи элгэнд тусч, хямрал үүснэ. Биеийн дотоод салхи шарын гал ихэссэнээс бадганыг хөдөлгөж үүсдэг бол гадаад хуурай амьсгалаас халуун салхи босдог. Салхины хороор элгэнд энэгшээл ирэн, хийн мөрийг хааж, элэгний цусан гүйдэл бухимдаж, хямрал болон цус зангирах энэгшээл үүсдэг ба салхинд оногдсон элэгний судас бөглөрч, бадганаар битүүрдэг.
Цөс: Элэгний цөв ялгарах цугларах сав юм. Цөс энэгшээх нь элэгний гэм согогийн илрэл болдог.
Нүд: Элэгний гадаад илрэл бол нүд юм. Элэгний тодотгогч шарын хүчээр нүд гэрэлтхорвоогтольддог. Элэгний энэгшээмйн үед нүд улайх, хараа муудах, нүдний алим хатуурах шинж тодордог.
Шөрмөс: элэгний нийлбэр нь шөрмөс, түүний үүсэл хумс юм. Үе мөч болон дотор эрхтний гялгар булчин шөрмөс хумсыг элэг тэжээлийн нандин бодис болон илч дулаанаар хангадаг. Булчин, шөрмөс, хумсны өнге муудаж, бэх бат чанараа алдах нь элэг энэгшээлийн шинж юм.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн: Элэг шарыг үйлдэх эрхтэн тул түүний энэгшээл, эвэршээл сэтгэлийн хөдөлгөөнөөс их хамааралтай, Элэгний хийн гүйдэл саатахад сэтгэлийн хөдөлгөөн тухайлбал уурлах, уцаарлах их нөлөөтэй. Их хилэгнэснээс элэгний хийн гүйдэл саатаж, хий зангиран цус, цусны гүйдэл саатаж, элэгний галдэврэн, шар бадганы тэнцвэр алдагдаж, толгой өвдөх, огиулж бөөлжих, нүд улайх, булчин шөрмөс татах шинж илэрдэг.
Хөх өнгө: мод алсаас хөхрөн харагддаг. Модон махбода хөх, хөхөгчин өнгөтэй. Хөх өнгө хүйтэн үйлчлэлтэй учраас шарын галыг дардаг. Хөх туяа сэтгэлийн хямралыг дарж, тавируулан элэг тайвшран, тамирждаг. Хөх өнгө даралтыг бууруулах үйлдэлтэй. Хөх удвал, хөх дэгд, хөх башга элэгний шарын галыг нь дарахдаа сайн.
Исгэлэн амт: энэ амт бол гал, шороон махбодиос бүрдэх учир бадгана хийг дарж, шарын галыг дэврээдэг үүгээрээ элгэнд харш амт юм. Исгэлэн амттан бол айраг, тараг, алим, чавга, жүр үр мэт
Элэгний энэгшээл хий, шар бадганаас үүсэх ба халуун, хүйтэн гэж хоёр хуваагдана. Элэгний хий ба голын хий бол амины үндэс, дээш гүйгч хий элэгнээс үүсдэг. Биеийн тамирын гал бол элэгний шарын галын оч юм. Элэгний шим илчээр тэжээгдэх мөнх бадгана бол хүний биеийн шим тэжээлийн сан мөн. Алтан бадгана ч гэдэг. Элэгний хий бадрангуй бол цээжинд цэр үл хурдаг. Элэгний хий аядуухан байвал элэгний салхи сарниж, элэг амгалан байдаг.
Хий гэмтэхгуй бол дотор хуурах өвчин үгүй, хий цус тэгш байвал бөөгнөрөл саатал/боогдол, беглөрөл гарах аюул байхгүй. Хэрвээ хий гүйх, лугшйх жамаа алдвал буруудаж, энэгшээл, эвэршээл болдог. Элаг өөрөө хатуувтар цул учраас албболох зөөлен байлгах нь чухал.
Элгийг халуун, хүйтэн хосолсон цул гэдэг. Элэгний хий дунд биед хуйларвал хэвлий хөөж, дүүрдэг. Элэг, дэлүүнд хий зангирвал цусны тамир доройтож, эмэгтэй хүний сарын хир хаагдана. Элэг багасвал царай зус шороо мэт хувхайрна. Элэгний энэгшээлийг голдуу арилгах аргаар засна. Салхийг сарниулах, халууныг дарах, заслыг эхлээд хийх хэрэгтэй. Үүний хамт бөөрний билгийн шимийг нөхөж, тамирын цусыг тэжээж, сэтгэл санааг амгалан байлгах нь чухал. Биеийн тамир, усны шилдэг чанар бол элэг, бөөрөнд их тустай, энэ хоёр цул эрхтний хүчээр зүрхний галыг хязгаарладаг. Үүнийхээ хүчээр элэгний хийг тэгшитгэнэ гэдгийг ямагт анхаарах ёстой. Элэгний хий тэгширвэл салхи аяндаа намдана. Элэгний галыг бууруулж, дараа нь задлах шаардлагатай. Ингэж зассаны дараа нүдний цусны гүйдэл тэгширч нүд улайх, цагаа унах зэрэг энэгшээл хяруунд нар тусах адил арилдаг.
Элэгний шарын гал дээшээ бадарвал цөсний цус дагалдаж, хөөрдөг учир гарын алганы булчин улайж, толботно. Энэ бол элэгний шарын өвчний онцгой шинж мөн. Бөөрний тамир муу бол элэгний шар гал хөгжинө. Хэт ядарвал элэгний шар, гал хөдөлнө. Бас хэтэрхий их уурлавал хөдөлнө. Элэгний гал хэт бадарч, халуун нь даваа давбал салхинд урваад толгой сажлах салхин энэгшээл үүсдэг. Хэт ядарвал элэгний халуун салхинд урваж, элэгний хий дээшээ гүйхгүй бөгөөд уушгины хий доошоо буухгүй болж, өрц татах энэгшээл үүсдэг. Шарын гал дээд биед боогдвол цээжээрхатгуулна. Элэгний шарын энэгшээлийг засахдаа юуны өмнө ходоодны булингарыг арилгаж, дараа нь муу цусыг хөөж гаргах хэрэгтэй.
Элэгний тамир буурснаас салхи хүйтэн үүсэх бөгөөд улмаар дэлүүний чадал буурч, элэгний бадгана өвчин үүсдэг. Доод бие өвдөх нь элэг бөөрний орон учраас энэ хоёр цулын тамир доройн шинж юм. Хоол унданд дургүй болох, нойргүйдэж, уруул татах, гар татганах нь элэгний бадгана өвчний шинж тэмдэг юм.Элэгний тамир буурвал хий эзэлдэг. Хий дээр бадгана нэмэгдвэл бадгана хий хавсарсан өвчин болж, хатгуулж таталдах болно. Бадгана халуун элгэнд хурвал усны мөр хурцгүй болж, хаван үүсдэг. Гарын хуруу татах нь элэгний салхины хороос болдог. Элэгний бадгана өвчнийг арилгах аргаар засдаг бөгөөд нөхөх засал хийх гэвэл өвчин улам ихсэж, элэг өөрөө эсэргүүцдэг.
Хөлний ул, гарын алга хавдах бол салхины хор юм. Арван хуруу татах элэгний салхины хор байдаг. Элэгний галыг ариутгаж засна. Дотор галын шарын гал илүүдсэнээс үүсдэг. Иймд шарын галыгдаруйхан дарах нь чухал.
Элэгний халуун энэгшээл нь хий зогсонги байдалд орж, зангирах, гал хөөрөх, хий элгэнд хүчлэн хөдлөх байдлаар илэрдэг. Элэгний хий зогсож зангирах нь сэтгэл санааны хүнд дарамт, уурлах уцаарлах зэргээс үүсдэг.
Энэ үед зүүн суга хавиргаар өвдөж, энд тэнд хэсэж өвдөх, цээж бачимдах, огих, халуун цусаар бөөлжих, суулгах шинж тэмдэг гардаг. Элэгний цус судасны гүйдэл хөөрч, хэвийн үйлдлээ алдаж, ходоодонд нөлөөлсний илрэл юм.
Элэгний хүйтэн энэгшээл нь аргын илч тамир буурай болж, билгийн илч тамир давамгайлснаас үүсдэг.
Толгой эргэж, нүд эрээлжпэх, нүүр хуурай оргих, чих шуугих, үе мөч бадайрах, халууцах, нойр их хүрэх, их зүүдлэх шинж илэрдэг. Энэ нь элэгний хий мөн бөөрний аргЕГ’ дутагдаж байгаагийн хам шинж-юм. Элэгний хий хэрээс хэтэрвэл зангирч, хэхрэх нь олширдог. Хий буруудсанаас бас энэгшэл үүсдэг. Хий хоосорвол элэгний гал ихэсдэг. Цус багасвал элгэнд халуун түрдэг. Элэгний энэгшээл цусны хямралтай их холбоотой. Хийгээр илчийг түгээдэг бол цусаар биеийг өнгөжүүлэн жавхаажуулдаг. Элэгний хий зангирахад цус элгэнд хурж, элэгний гал ихсэх шаятгаан болж, нүд улайж энэгшээдэг.
Элэг цусыг хадгалж, зүрх цусыг түгээн захирдаг. Уушги хийг захирах бөгөөд цусаар амилан хийгээр түшиг хийдэг. Хий цусыг дагуулж биеийн гурван хэсэгт түгээнэ. Иймээс элэг, зүрх, уушги, хий, цусаар амин холбоотой. Зүрх, уушги зэрэг эрхтэний энэгшээлийг арилгах ялдамд элэгний цус, шарыг ариутгана гэдгийг анхаарах нь чухал. Хэт хүчлэн хөделж, элгийг доргиовол элэг гэмтэж, хий хөдлөн хөших энэгшээл үүсдэг.
Элэгний эвэршээл хэтэрвэл дэлүү, ходоодны тамир эрс буурдаг. Элгэнд эвэршээл байгаа цагт бөөр эрүүл байна гэж үгүй. Салхи хүйсний дороос босч элгэнд хүрээд, уушгинд халддаг тул салхийг арилгахдаа цусыг хамт засах хэрэгтэй. Элэг цусаар дүүрч томрох, цусаа шавхаж багасгах чадалтай өвөрмөц эрхтэн юм. Элгийг эрүүл сайн байлгая гэвэл бөөрний тамирыг ямагт тэжээж байх нь чухал юм. Элгийг ямагт зөөлөн байлгах нь эрхэм чухал. Элгийг тэжээхдээ гашуун, эхүүн амтыг эрхэм болгоно. Гашуун амтаар хурмалыг тарааж, элгэн биеийг засдаг бол эхүүн амтаар мохсоныг хурцалж, элгийг зөөлрүүлнэ. Гашуун, эхүүн хавсарсан амтаар элэгний сүв бөглөрснийг нээж, цусыг нэвтрүүлж, хувхайрсаныг өнгө жавхаа оруулна. Элэгний хий, шар, бадгана арвидах, хомсдох, хямрах үйлийн анхдагч болж, засахад хугацаа их орно. Эвэршээл хэт удсанаас элэг гэмтвэл засахад бэрх гэдгийг анхаарах нь чухал бөлгөө.
Ч.Даваасүрэн
