Saturday, September 26, 2009

A Short History of Canada

First People


Aboriginal peoples are thought to have arrived from Asia thousands of years
ago by way of a land bridge between Siberia and Alaska. Some of them settled
in Canada, while others chose to continue to the south. When the European
explorers arrived, Canada was populated by a diverse range of Aboriginal
peoples who, depending on the environment, lived nomadic or settled lifestyles,
were hunters, fishers or farmers.

First contacts between the Aboriginal peoples and Europeans probably
occurred about 1000 years ago when Icelandic Norsemen settled for a brief
time on the island of Newfoundland. But it would be another 600 years before
European exploration began in earnest.

First Colonial Outposts
Seeking a new route to the rich markets of the Orient, French and British
explorers plied the waters of North America. They constructed a number of
posts - the French mostly along the St. Lawrence River, the Great Lakes and
the Mississippi River; the British around Hudson Bay and along the Atlantic
coast. Although explorers such as Cabot, Cartier and Champlain never found a
route to China and India, they found something just as valuable - rich fishing
grounds and teeming populations of beaver, fox and bear, all of which were
valued for their fur.

Permanent French and British settlement began in the early 1600s and
increased throughout the century. With settlement came economic activity, but
the colonies of New France and New England remained economically
dependent on the fur trade and politically and militarily dependent on their
mother countries.

Inevitably, North America became the focal point for the bitter rivalry between
England and France. After the fall of Quebec City in 1759, the Treaty of Paris
assigned all French territory east of the Mississippi to Britain, except for the
islands of St. Pierre and Miquelon, off the island of Newfoundland.

Under British rule, the 65 000 French-speaking inhabitants of Canada had a
single aim - to retain their traditions, language and culture. Britain passed the
Quebec Act (1774), which granted official recognition to French Civil Law and
guaranteed religious and linguistic freedoms.

Large numbers of English-speaking colonists, called Loyalists because they
wished to remain faithful to the British Empire, sought refuge in Canada after
the United States of America won its independence in 1776. They settled
mainly in the colonies of Nova Scotia and New Brunswick and along the Great
Lakes.

The increase in population led to the creation in 1791 of Upper Canada (now
Ontario) and Lower Canada (Quebec). Both were granted their own
representative governing institutions. Rebellions in Upper and Lower Canada in
1837 and 1838 prompted the British to join the two colonies, forming the
united Province of Canada. In 1848 the joint colony was granted responsible
government. Canada gained a further measure of autonomy but remained part
of the British Empire.

A Country Is Born
Britain's North American colonies - Canada, Nova Scotia, New Brunswick,
Prince Edward Island and Newfoundland - grew and prospered independently.
But with the emergence of a more powerful United States after the American
Civil War, some politicians felt a union of the British colonies was the only way
to fend off eventual annexation. On July 1, 1867, Canada East (Quebec),
Canada West (Ontario), Nova Scotia and New Brunswick joined together under
the terms of the British North America Act to become the Dominion of Canada.

The government of the new country was based on the British parliamentary
system, with a Governor General (the Crown's representative) and a Parliament
consisting of the House of Commons and the Senate. Parliament received the
power to legislate over matters of national interest (such as criminal law, trade
and commerce, and national defence), while the provinces were given
legislative powers over matters of "particular" interest (such as property and
civil rights, hospitals and education).

Westward Expansion
Soon after Confederation, Canada expanded into the northwest. Rupert's Land
- an area extending south and west for thousands of kilometres from Hudson
Bay - was purchased by Canada from the Hudson's Bay Company, which had
been granted the vast territory by King Charles of England in 1670.

Westward expansion did not happen without stress. In 1869, Louis Riel led an
uprising of the M้tis in an attempt to defend their ancestral rights to the land. A
compromise was reached in 1870 and a new province, Manitoba, was carved
from Rupert's Land.

British Columbia, already a Crown colony since 1858, decided to join the
Dominion in 1871 on the promise of a rail link with the rest of the country;
Prince Edward Island followed suit in 1873. In 1898, the northern territory of
Yukon was officially established to ensure Canadian jurisdiction over that area
during the Klondike gold rush. In 1905, two new provinces were carved from
Rupert's Land: Alberta and Saskatchewan; the residual land became the
Northwest Territories. Newfoundland preferred to remain a British colony until
1949, when it became Canada's 10th province.

The creation of new provinces coincided with an increase of immigration to
Canada, particularly to the west. Immigration peaked in 1913 with 400 000
coming to Canada. During the pre-war period, Canada profited from the
prosperous world economy and established itself as an industrial as well as an
agricultural power.

A Nation Matures
Canada's substantial role in World War I won it representation distinct from
Britain in the League of Nations after the war. Its independent voice became
more and more pronounced, and in 1931 Canada's constitutional autonomy
from Britain was confirmed with the passing of the Statute of Westminster.

In Canada, as elsewhere, the onset of the Great Depression in 1929 brought
hardship. As many as one of every four workers was without a job and the
provinces of Alberta, Saskatchewan and Manitoba were laid waste by drought.
Ironically, it was the need to supply the Allied armies during World War II that
boosted Canada out of the Depression.

Since World War II, Canada's economy has continued to expand. This growth,
combined with government social programs such as family allowances, old-age
security, universal medicare and unemployment insurance, has given Canadians
a high standard of living and desirable quality of life.

Noticeable changes have occurred in Canada's immigration trends. Before
World War II, most immigrants came from the British Isles or eastern Europe.
Since 1945, increasing numbers of southern Europeans, Asians, South
Americans and people from the Caribbean islands have enriched Canada's
multicultural mosaic.

On the international scene, as the nation has developed and matured, so have its
reputation and influence. Canada has participated in the United Nations since its
inception and is the only nation to have taken part in almost all of the UN's
major peacekeeping operations. It is also a member of the Commonwealth, la
Francophonie, the Group of Seven industrialized nations, the OAS(Organization
of American States) and the NATO (North Atlantic Treaty Organization)
defence pact.

A New Federation in the Making

The last quarter of a century has seen Canadians grapple once more with
fundamental questions of national identity. Discontent among many
French-speaking Quebeckers led to a referendum in that province in 1980 on
whether Quebec should become more politically autonomous from Canada, but
a majority voted against that option.

In 1982, the process toward major constitutional reform culminated in the
signing of the Constitution Act. Under this Act, the British North America Act
of 1867 and its various amendments became the Constitution Act, 1867-1982.
The Constitution, its Charter of Rights and Freedoms and its general amending
formula redefined the powers of governments, entrenched the equality of
women and men and protected the rights of individuals and ethnocultural
groups.

Two major efforts were made to reform the constitutional system: the 1987
Meech Lake Accord - which was not implemented since it did not obtain the
legislative consent of all provinces - and the 1991 Charlottetown Accord. The
Charlottetown Accord would have reformed the Senate, entrenched the
principle of Aboriginal self-government and made other major changes in the
Constitution. It was rejected by Canadians in a national referendum held on
October 26, 1992.

The Parliament of Canada has since passed a bill, on February 2, 1996,
guaranteeing Canada's 5 major regions that no constitutional change concerning
them would be made without their unanimous consent. As well, less than a
month after the Quebec sovereignty referendum of October 30, 1995,
Parliament passed a resolution recognizing Quebec as a distinct society within
Canada.

Naitional geographic mission programs - Mongolia





Thursday, September 24, 2009

Дээгий Сэтгэлийн эгшиг



Миний Монголын салхи хүний нутагт салхилах нь үгүй
Миний Монголын морьд хүний нутагт давхих нь үгүй
Миний Монголын зэрэглээ хүний нутагт дуниартах нь үгүй
Миний Монголын юм бүхэн хүний нутагт байх нь үгүй
Хүмүүн бидэнд эрдэнэ гэж байдаг бол
Хөхрөн униартах уулст МОНГОЛ эх орон гэж хэлье
Хүмүүн бидэнд эрхэмлэж явах зүйл гэж байдаг бол
Хөх толбот морьтон заяат МОНГОЛ угсаатан гэж хэлье...

Tuesday, September 15, 2009

Animal slaughter in Mongolia

Та эхлээд Канадын ан амьтадын хэсэгхэн бичлэгийг үзээрэй
Канадад хүн байгальтайгаа зэрэгцэн амьдардаг орон хэн ч алан хаядах санаа байхгүй гэж хэлж болно. Хэрэм хаа сайгүй гүйлдээд хүний гарнаас идэх юм авч идэж байгаа нь хүртэл эвтэйхэн бүүр сурамаг нуур голын эрэгийн дагуу хун, галуу, нугас ,ангир хүүхэд шиг хүний гар хараастай хэн ч тэднийг айлгаж цочоохгүй.

Нэг удаа зам хөндлөн гарч яваа галууны явган цуваатай таараад нилээн хүлээж байж гарч байсан хамгийн эхний толгой галуу нь хамгийн сүүлийн галуугаа зам хөндлөн гарч иртэл хүлээнэ хэрэв сигнал өгвөл адилхан ямар нэг чимээ хариу өгнө Ингэж л хүн байгальтайгаа амьдарч байна.



Энэхүү бичлэгийг үзээд үнэхээр хэлх үг олдсонгүй бидний Эх орон бидний л өлий нутаг ...
-За тэр Хужаа Солонгосчууд нь даварч галзуурч, задарч гэж бодий үүнийг аймшиг гэж хэлхээс өөр үг алга

Монголд хууль хаана хэнд үйлчлдэг вэ?
............................................



Thursday, September 10, 2009

Inner Mongolia



Wednesday, September 9, 2009

Эзэн богд чингис хааны сэцэн билгийн єв

/”Чингис Хаан Судлал”-ын анхдугаар симпозиумд тавьсан илтгэлээс/
Профессор Ц.Нацагдорж


Эзэн богд Чингис хааны євийн тухай бодрол
Эзэн богд Чингис хааны сэцэн билгийн євийн тухай сэдвийг хєндєн vгvvлэхийн ємнє арван дєрвєн жарны тэртээ Чингис хаан Хамаг Монголыг сэргээн байгуулж, улмаар билгийн цагалбарын гутгаар жарны гал Барс жил буюу аргын цагалбарын 1206 онд Их Монгол улсыг цогцлоон мандуулж, Дэлхийг засан тvвшитгэх их vйлсийг бvтээхдээ Хєх Монголын vрс хойчистоо хэр vнэ цэнтэй ямар єв євлvvлсэн бэ? гэх асуултад хураангуй боловч хариулахыг хичээх инv зvйд нийцэх болов уу.
Суут эзэн Чингис хаан хvмvн тєрєлхтєний тvvхнээ тийнхvv хэзээ ч vл мартагдах их vйлс бvтээхдээ зарлигласан онол билиг сургаалаас дээжлэн “Чингис хааны зарлигийн товчоон”, “Чингис хааны сургаалын товчоон” хэмээх хєлгєн судар шастир зориглон бvтээх явцад Чингис хаан тэргvvтэнээс Хєх Монголын vрс хойчистоо чухам ямар vнэ цэнтэй єв євлvvлсэн бэ? гэх асуултад хариулах боломж бvрдсэн юм.
Чингис хаан хийгээд эзэн богдын орыг залгамжилсан их хаадын євийн тухай асуудал “Монголын нууц товчоо”, “Юан улсын судар”, “Алтан товч” улмаар Жувэйнийн “Дэлхийг дайлан дагуулагчийн тvvх”, Рашид Ад Диний “Судрын чуулган”, єрнє дорнын хожмын эрдэмтэн судлаачид, тухайлбал В.Я.Владимирцовын “Чингис хаан” (Берлин. М. 1922 он. Орос хэлээр), Эрэнжин Хар - Даваны “Сод жанжин Чингис хаан, тvvний vлдээсэн єв (Белград. М. 1929 он. Монгол хэлнээ орчуулсан УБ. 2003 он) зэрэг бvтээлд хєндсєн байна.
Тvvнчлэн єрнє, дорнын хожмын бусад тvvхч, бичгийн мэргэд Чингис хааны євийн асуудлыг бvтээл туурвилдаа тvvхэн vнэнд тулгуурлан vзэл бодлоо илэрхийлэхийг зорьсон байна.
“Монголын нууц товчоо”-ны нэгэн адил бичмэл уг эхээрээ эдvгээгийнхэнд ил болоогvй “Алтан дэвтэр”-т Монгол угсаатны уг гарвал, алтан ургийн хаад дээдсийн тvvхэт vйлсийг тэмдэглэхийн сацуу Их Монгол улсын эзэн Чингис хааны зарлигласан онол, билиг сургаал, захиас гэрээсийг бичгээр буулгасан тухай тvvхэн эш, тулгуур бичигт тэмдэглэсэн буй. Тухайлбал Жvвэйний “Дэлхийг дайлан дагуулагчийн тvvх”, Рашид Ад Диний “Судрын чуулган”, “Дай Юан улсын тvvх”, “Юан улсын судар”, “Чан Чун арш єрнє этгээд зорчсон тэмдэглэл” болон бусад тулгуур бичгvvдэд дурдсан байна. Тvvнчлэн дундад эртний Перс, Армян, Азербайджаны тvvхийн сурвалж бичгvvд хийгээд Монгол бичгийн мэргэдийн туурвисан “Алтан товч”, “Асрагч нэртийн тvvх”, “Алтан эрих хэмээх шастир”, “Болор эрих”, “Болор толь”, “Оюун тvлхvvр”, “Чингис хааны бйлиг”, “Чандмани эрих”, “Шар тууж”, “Эрдэнийн товч”, “Хєх судар” зэрэг бvтээлд Чингис хааны зарлигласан онол билиг сургаалаас эшилсэн байна. Єрнє дорнын хожмын бичгийн мэргэд тvvхэн эш, тулгуур бичгvvдэд буй Чингис хааны оюун билгийн соёрхол, зарлигласан сургаал номлолрос бvтээл туурвилдаа тусгасан ану элбэг буй.
Эл бvхэн Чингис хааны зарлигласан онол билиг сургаалаас дээжилж, сэргээн бvтээх, ил болгох угтвар нєхцлийг бvрдvvлжээ.
Эзэн богд Чингис хааны зарлигласан онол билиг сургаалаас дээжлэн бvтээхvйн эрхэм зорилго:
Хvмvн тєрєлхтєн шинэ мянганд дэвшин орж даяаршлын хэмээн нэрлэсэн эрин эхэлж буйтай зэрэгцэн хvмvн тєрєлхтєн туулж єнгєрvvлсэн тvvхэт vйлсийнхээ сургамжаас суралцах, сайн vйлсийг євлєн vргэлжлvvлэх, саар муу vйлийн vрийг таслан хорихыг эрмэлзэж байна. Даяаршлын гэх эл эриний эхийг Чингис хаан тэргvvтэн найман зууны тэртээ онол хувьд тєдvй бус тvvхэн vнэн болгон хэрэгжvvлж эхэлснийг эдvгээгийн эрдэмтэн мэргэд vvх тvvхээс сурвалжилж мэдснийхээ хэрээр иш татаж, хvмvн тєрєлхтєн даяаршин буй эл эринд Дэлхийн хотол олон энхжин амаржихуйн тусын тулд Чингис хаанаас бvтээлчээр суралцах цаг ирснийг бvхvй олонд удаа дараа сануулсаар байна.
Найман зууны тэртээ Чингис хаан “Онгон биетэй, арван наймтай, vзэсгэлэнт бvсгvй гагцаараа хєтєлгєє мориныхоо нуруунд богц дvvрэн алт эрдэнэс ачаад наран ургахуйгаас шингэхvй хvртэл олон мянган бээрийг туулахдаа бие онгон, ачаа бvрэн зорьсон газраа саадгvй хvрдэг тийм амар амгалан дэлхийг” мєрєєдєж даян дэлхийг засан тvвшитгэх их vйлсийг vvсгэн бvтээсэн агаад Ази, Европыг эрхшээсэн Монголын эзэнт Их гvрэн оршин тогтнож асан олон жарны турш хvмvн тєрєлхтєн нэгэн ам бvлийнхэн адил эелдэн эсэн энх аж тєрсєн тухай зусаргvй vнэнийг єрнє, дорнын дундад эртний тvvх шастирт тэмдэглэсэн буй. Тухайлбал Рашид АдДин “Судрын чуулган” хэмээх бvтээлийнхээ тэргvvн ботийн нэгдvгээр дэвтрийн оршилд Чингис хаан Дэлхийг нэг л улс гvрэн, тvvний оршин суугчдыг нэгэн санаатан болгов. Улсын (Эзэнт гvрний) нутаг орныг алан хядагч, тєрийг булаагч, хэрцгий догшин байлдан эзлэгчдээс цэвэрлээд єєрийн алдар цуутай тєрєл тєрєгсєд, аугаа их залгамжлагчидад євлєн vлдээлээ” (”Судрын чуулган” тэргvvн боть, нэгдvгээр дэвтэр. Монгол хєрвvvлэг. 37 дугаар тал. УБ. 2002) хэмээн долоон зуу гаруй жилийн тэртээ чин vнэн санаагаа тэмдэглэн vлдээжээ.
Даяаршин буй Дэлхийн хотол олон “орших, эс оршихоо” дэнслэн буй эл шинэ мянганд найман зууны тэртээ Дэлхийг засан тvвшитгэж энхжvvлсэн Чингис хааны сэцэн билгээс суралцах хvсэл сонирхол хэзээ хэзээнээс илvv хvчийг олж буй учраас нингис хааны зарлигласан онол билиг сургаалаас дээжлэн бvтээх эрхэм зорилго урган гарсан юм.Vvний сацуу Ардчиллын замд эргэлт буцалтгvй орсон улс Монголоо шинэ мянганд хєгжvvлэн мандуулахын тулд Их Монгол улс байгуулж Дэлхийг засан тvвшитгэсэн Суут эцэг Чингис хаанаас бvтээлчээр суралцах хvсэл сонирхол эдvгээгийн Монголын эгэл иргэнээс туурвих эрхэм зорилгоо болгосон юм.
Эзэн богд Чингис хааны зарлигласан онол билиг, сургаалааас дээжлэн бvтээхдээ баримталсан зарчим:
1. Тvvхэн эш, тулгуур бичиг, дорно єрнийн дундад эртний судар шастирт тулгуурлан vнэн мєнийг, гагцхvv vнэн утга чанарыг дээдлэн Чингис хааны зарлигласан онол билиг, сургаал, захиас гэрээсийг дээжлэн бvтээх;
2. Эзэн богд Чингис хааны зарлигласны утга санааг єчvvхэн тєдvй ч vл хєндєх, засамжлах, амин хувийн санаа бодлоо хавчуулахыг хатуу чанд цээрлэн уг эхийн утга санааг аль болох бvрэн илэрхийлэх;
3. Дундад эртний монгол vг хэллэгийг махчлан хуулбарлах, эс бєгєєс тухайн бvтээлийг туурвигч шашин суртал, vндэстэн угсаатныхаа vзэл бодлыг ил, дадд утгаар шингээснийг сайтар тунгаан ялган салгаж, гащхvv Чингисхааны зарлигласныг ил болгох;
4. Дорно, єрнийн утга зохиол, хожмын тvvхчдийн бvтээлд буй Чингис хаан зарлигласан хэмээн иш татсаныг эх сурвалж, тулгуур бичигг хэрхэн буулгасныг сайтар тунгааж, магадалсны эцэст зарлигласан санааг сэргээж, дээжлэн буй бvтээлдээ тусгах;
5. Дорно єрнийн дундад эртний тvvх шастирыг бvтээгчид Чингис хааны зарлигласан онол сургаалыг эшлэхдээ андуурсан эндvvрсэн хийгээд євєр хоорондоо утга агуулга, цаг хугацааны зєрvv буй эсэхийг тухайн vеийн бусад эх сурвалж, тулгуур бичигтэй харьцуулан магадалж vнэн зєвд нийцvvлэх;
Энэчилэн Эзэн богд Чингис хааны зарлиг сургаалаас дээжлэн товчоолж, хєлгєн судар шастир бvтээхдээ дээр дурдсан зарчмыг тууштай баримталан чанд мєрлєгє болгосон юм.
Эзэн богд Чингис хааны зарлигласан онол билиг сургаалаас дээжлэн бvтээхдээ эрхэмэлсэн туурвил зvй:
1. Євєг бичгийн мэргэд “Монголын нууц товчоо”, “Алтан товч”,”Болор эрих”,”Чандмани эрих”,”Єнчин яєвvvний сэцэлсэн шастир”, “Оюун тvлхvvр” зэрэг судар шастирыг бvтээсэн туурвил баримтлав
2. Чингис хааны зарлигласан онол билгээс дээжлэн бvтээхдээ дунд эртний Монгол хэл, найруулга зvйг ягштал баримтлах, эс бєгєєс хэт эдvгээчилхээс зайлсхийн єнєєгийнхэн хийгээд хойч vеийнхэнд ойлгомж дєт vг хэллэг, найруулга зvйг баримтлан туурвисан болно.
3.”Чингис хааны зарлигийн товчоон” - ыг бvтээхдээ Чингис хаан улс байгуулах, дэлхийг засан тvвшитгэхдээ тухайн зарлигийг хаана, хэзээ, юуны учир тийн айлдсан тухай тvvхэн эшийг 203 зарлиг тус бvрийн эхэнд хураангуйлан vгvvлээд зарлигийн утга санааг айзам жигдрvvлэн наймаас арван зургаан мєрд баггаан тэрлvvлэв. Тvvнчлэн зарлиг тус бvрийн агуулгыг тодотгосон тайлбар дагалдуулав
4.”Чингис хааны сургаалын товчоон”- ыг бvтээхдээ Чингис хааны зарлигласан долоон зуу гаруй сургаалыг “Биеэ засах эрдэм”, Тэрээ засах эрдэм”, “Тєрєє засах эрдэм” хэмээн гурван бvлэг болгож, сургаал тус бvрийг “Зарлиг”, “Сургаал”,’ Захиас”, Тэрээс”, “Цээр”-ийн аль альд багтан буйг дан хашлагад товчилсон vсгээр тодотгон дагалдуулав. Тvvнчлэн сургаал бvрийн эхэнд хэд дэх сургаал мєнийг тодотгосон тоо тавьж, нvдлэх, цээжлэх, эрж олох, эшлэх, сонгоход дєхєм болгов.
б.Эртний хийгээд ховор хуучин vг хэллэгт тухай бvр тайлбар тодотгол хийж, зарлиг сургаал бvрийг арын нvvрэнд монгол бичгээр ёсчлон буулгав.Тийнхvv монгол бичгээр буулгасны учир юун хэмээвээс мэдээлэл сурталчилгаа, судлах суралцах зорилгоор Чингис хааны зарлиг сургаалыг монгол бичгээр буулгахдаа алдаа эндvvрэл бvv гаргаасай хэмээн сайн санаа євєрлєснийх бvлгээ.
Эзэн богд Чингис хааны сэцэн билгийн євєєс суралцахуйн тус эрдэм
Дэлхийн суут Чингис хааны сэцэн билгийн євєєс бvтээлчээр суралцах явдал бусад vнэт євийг эдvгээгийн Монгол улсын хотол олон ариунаар сахин залгамжлах оюун санаа, ёс суртахууны vндэс, нэгэн зvйлийн эрдмийн охи шим мєн гэлтэй.
” Эзэн Чингис хаан билгийн цагалбарын дєтгєєр жарны хар Морин жилийн (1222 он) зуны тэргvvн сард Сартуул (Хорезм) улсын Самарканд хотын ойролцоо Кук Сарай буюу Хєх Сарай хэмээх сууринд тvр саатаж, аян дайнд хал vзэн хатуужсан хєвvvд, єрлєг жанжин, хvлэг баатрууд, тvмэт, мянгатын ноёдод ханцан зарлиглахдаа:
Даян дэлхийг тvвшитгэн зассугай гэхvл
Даяар олон иргэнийг хураан эедvvлэгтvн
Дэлхийн хvмvн олныг эедvvлье гэхvл
Далай их сэтгэл итгэлийг ологтун
Эгэл иргэн олны сэтгэл итгэлийг олвоос
Энэхэн дэлхий даяараа энхжин болмуй
Хол ойрынхоны сэтгэлийг сэвтээн алдвал
Хотол дэлхийг аддсанаас ялгаа vгvйг мэдтvгэй…
хэмээн (Чингис хааны зарлигийн товчоон УБ 2006 ху-387) Дэлхийг засан тvвшитгэж, амирлуулах гvн ухааныхаа эшийг ийн тайлбарласан байна. Vvнээс vvдэн тунгаавал Чингис хаан хvмvн тєрєлхтєний тvvхнээ хэзээ ч vл мартагдах их vйлс бvтээхдээ гагцхvv “эгэл иргэн олны сэтгэл, итгэлийг олох” онол билиг баримталж, сургаал юугаан зарлиглаж байжээ. Эл учраас Чингис хааны сэцэн билгийн єв мянган он улиравч vнэ цэнээ алдаагvйгээр vл барам эдvгээгийн Монголын тухайд ч, Дэлхийн хотол олны тухайд ч тус эрдэм цаглашгvй, хэмжээлшгvйг эрvvл саруул сэтгэгч хvмvн бvр ойшоон болгоох буй за.
Эзэн богд Чингис хааны сэцэн билгийн євєєс улбаалсан бодрол
Суут Чингис хааны зарлигласан онол, билиг сургаалаас дээжлэн “Чингис хааны зарлигийн товчоон”, “Чингис хааны сургаалын товчоон” хэмээх судар шастир бvтээх явцад Чингис хаан чухам хэн бэ? гэх асуултад судалсан мэдснийхээ хэрээр хариулах боломж бvрдсэн юм.
- Юуны ємнє Чингис хаан суут сэтгэгч, аж тєрж асан эрин vеийнхнээсээ хол тvрvvлсэн гvйцэгдэшгvй гvн ухаантан мєнийг зарлигласан онол билиг сургаал ану бэлхнээ нотлож сэтгэн бvтээгч тєрийн гарамгай зvггэлтэн мєнийг тvvхэн vнэн ил тод харуулж байна
- Суут Чингис хаан аугаа их сурган хvмvнжvvлэгч мєнийг єєрийн хєвvvд хийгээд нєхєр сvvдэр бологсодыг тєр улсаа засан тєвхнvvлэх, элгэн болон элгэн бус олон улс иргэнийг эедvvлэн энхжvvлэх, дайн энхийн асуудлыг зєв залан шийдвэрлэх, хууль цааз, шударга ёсонг тогтоон мєрдvvлэх эрдэм ухаанд сурган боловсруулж суу билиг тєгєлдєр гарамгай удирдагчдыг тєрvvлсэн явдал хєдєлбєргvй баталж байна. Тvvнчлэн хагацсан улс иргэнээ хамтатгаж, бутарсан улсаа бvтэн болгох их vйл хэрэгт эгэл цэрэг, иргэд хийгээд олон овог аймгийнхны хvчийг зангидан чиглvvлж, мэргэн ухаан, vнэн шударга vйл хэргээрээ vлгэрлэн хvмvнжvvлсэн гарамгай сурган хvмvнжvvлэгч мєн байжээ.
- Цэрэг дайны эрдэмд балчир багаасаа авъяас билгээрээ онцгойрон тодорсон Тэмvжин буюу Чингис хааны ємнє алдар нэрээ дуудуулах суут жанжин, цэргийн гарамгай удирдагч хvмvн тєрєлхтєний тvvхнээ урьд ємнє хийгээд хочим хойчид тєрєєгvй хэмээн єрнє дорнын эрдэмтэн мэргэд хvлээн зєвшєєрснєє бvтээл туурвилдаа онцлон тэмдэглэсэн буй.
Энэчилэн Чингис хааныг танин мэдэх, дээдлэн хvндэтгэх, зарлигласан онол, билиг сургаалаас бvх нийтээрээ шамдан суралцах бодот. боломж шинэ мянган, эрин зуун эхлэхтэй зэрэгцэн бvрдэн буйг тєр засаг, тvмэн олон болгоон соёрхож, таашаан угтах болтугай.

Хиад боржигин Цэгмидийн Нацагдорж




- Давшгүй даваа бий гэнэм
Хэрхэн давах хэмээн бүү сэтгэ.
Давъя хэмээн сэтгэвээс давагдъюу
Гэтлэшгүй мөрөн бий гэнэм
Хэрхэн гэтлэх хэмээн бүү сэтгэ
Гэтэлье хэмээвээс гэтэлъюу /Чингис хаан/

- Өндөр уулын хөтөл зорь
Өргөн далай өргөн зорь
Хол хэмээн бүү цөх
Явбаас хүрьюу
Хүнд хэмээн бүү цөх
Өргөвөөс даагдьюу /Чингис хаан/
- Энэ бие хэврэг боловч эрхэм нэр мөнх шүү.
- Өчүүхэнийг басваас өргөс болно.
Үсийг томвоос дээс болно.
- Буга гөрөөсийг битгий угт,буруулсан дайсныг бүү нэх.
- Самуун улсыг цэргийн хүчээр тэгшитгэх, энх төр дор бичгийн ухаанаар засах.
- Үлэмж хүчээ өгсөн хүмүүнийг илүү эс хайрлаваас хожим хүчээ өгөгчдөд хясамж болно.
- Алтны дэргэд аваас шар нь халдмой.Аргалын бөгөөд дэргэд аваас үнэр нь халдмой.

- Хэн өөрийн гэрийн аж байдлыг сайн зохиож чадвал тэр харьяат улсаа захирч чадна.
- Алд бие минь алжааваас алжаатугай
Ахуй төр минь бүү алдартугай
- Олон улсыг баръя гэвэл биеийг нь хураахаас сэтгэлийг нь хураахтун.
Сэтгэлийг нь хурааваас бие нь хаа одох вэ?
- Хоёр наран гарваас худгийн ус ширгэ юу
Хоёр хаан сууваас хамаг улс барагдъ юу
- Шадарлан явж хүчээ өгсөн бол сарьсан дээлтэд ч суудал өгч ноён босго.
- Төр ёсны олсыг цэцдээс асууж сурагтун.
- Ханьсан нийлэн явахад хашин бяруу мэт ханилан яв
Харьтан дайсан лугаа харвалдахад харцага шувуу мэт яв.
- Эвийн хаан засаг залваас түмэнд өлзийтэй.
- Бие баатар болбоос нэгэн үеийн баатар
Билэг баатар болбоос түмэн үеийн баатар.
- Биеийн бөхөөр нэгийг ялъюу
Сэтгэлийн бөхөөр олныг ялъюу
- Саруул ухаанаас илүү сайн нөхөр байдаггүй.
- Үгэнд ижилдвэл цэцэн болох
Илдэнд ижилдвэл баатар болох.
- Газрын доорх баялагыг гадаадын хүмүүст өгвөл өчиггүй ал
- Саруул ухаанаас илүү сайхан нөхөр гэж үгүй
- Мунхаг хэл амаас илүү дайсан үгүй

-Ариун явдалаас илүү амьд өлзийтэй зүйл гэж үгүй

- Нойр гэгч биеийг тэжээх бөгөөтлөө унтаж хэтэрвэл өвчин болно.

Жаргал гэгч хүний эрэлт бөгөөтлөө жаргаж хэтэрвэл зовлон ирнэ.

Monday, September 7, 2009

The horse boy

Америкийн нэгэн залуу гэр бүлд төрөлхийн сааталтай хүү төрж хүүг эдгээх гэж оролдоод олигтой амжилтанд хүрч чадаагүй эцгийн санаа ихээхэн зовж. Ярьж ч чадахгүй 7 настай хүүгээ аваад Монголыг зорьжээ. Монголд очоод хөвсгөл аймагт нэгэн бөөтэй учирч. Тэр бөө хүүгээр нь өдөржингөө морь унуулж байсныг нь харж тэсээгүй хүүгийн аав хүүгээ аваад нутаг буцахаар шийдсэн байжээ. Гэтэл "Betsy" гэх ойролцоох айлын морийг унаснаар хүүгийн бие илт сайжирч, дээр нь суунгуут "Энэ ямар гоё морь вэ"[It's a nice horse] гэж хэлснээр аавынх нь найдвар сэргэж HorseBoy гэх ном бичиж хэвлүүлжээ. Энэ нь Харри Поттер-с хойш хамгийн их шуугиан дэгдээсэн цөөн хэдэн номны нэг болж чаджээ. Энэ номноос сэдэвлэсэн кино тун удахгүй гарах сурагтай.Мөн Монголчуудын нүүдэлийн иргэншил үнэхээр Америк болоод бусад орны эрдэмтэн мэргэдийн сонирхолыг улам татаж хүн байгаль дэлхийтэйгээ наягт шүтэлцээтэй оршин тогдогийг Монгол бөөгөөр дэлхийд таниулж байна.






Friday, September 4, 2009

Эр хүн

Эр хvний нулимсыг бvv vз
"Эр бор харцага"-ын эгшгийг бvv хєнд
Эр хvний нулимс эцгийн ариун хєлстэй адил юм гэнэлээ
Эрмэг хvлгийн аялгуу эх нутгийн салхитай ижил юм гэнэлээ

Эр хvн зvрхэндээ уйлж мэгшдэг юм гэнэ
Эрмэг хvлэг ижлээ vгvйлж янцгаадаг юм гэнэ
Эр хvн нулимсаа залгиж шимширдэг юм гэнэ
Эрмэг хvлэг нутгаа тэмvvлж гvйдэг юм гэнэ

Эр хvний мэгшихийг бvv хар
"Эрдэнэ засгийн унага" -ын аялгуу бvv тасал
Эр хvний нулимс эхийн цагаан сvvтэй адил юм гэнэлээ
Эрмэг хvлгийн дуун эгшиглэнт горхины чимээтэй ижил юм гэнэлээ

Эр хvн зvрхэндээ уйлж мэгшдэг юм гэнэ
Эрмэг хvлэг ижлээ vгvйлж янцгаадаг юм гэнэ
Эр хvн нулимсаа залгиж шимширдэг юм гэнэ
Эрмэг хvлэг нутгаа тэмvvлж гvйдэг юм гэнэ

Эр хvний харууслыг бvv мэдэр
"Эр хоёр загал"-ын туульсийг бvv март
Эр хvний нулимс эцсийн дусал цустай адил юм гэнэлээ
Эрмэг хvлгийн эгшиглэн эв хуурын татлагатай ижил юм гэнэлээ

Эр хvн зvрхэндээ уйлж мэгшдэг юм гэнэ
Эрмэг хvлэг ижлээ vгvйлж янцгаадаг юм гэнэ
Эр хvн нулимсаа залгиж шимширдэг юм гэнэ
Эрмэг хvлэг нутгаа тэмvvлж гvйдэг юм гэнэ

Thursday, September 3, 2009

Монгол улс 2070 онд (зөгнөл)

2070 оны 3 сарын 13. CNN мэдээ: Өнөөдөр Монголд дэлхийн хамгийн өндөр цамхагийн нээлт болох гэж байна. Энэ нь тус улсад удахгүй болох олимпийн арга хэмжээнд зориулагдсан гэнэ.

Уг арга хэмжээнд АНУ, Япон, БНХАУ, Франц, Герман, ОХУ зэрэг томоохон улсуудын ерөнхийлөгч оролцох юм. Арга хэмжээний далимд эдгээр ерөнхийлөгч Монгол улсын ерөнхийлөгчид бараалхаж хамтарч ажиллах, өөрсдийн улсуудад хөрөнгө оруулалт хийхийг хүсэх, зээл тусламж авах талаар хэлэцээр хийнэ.
Монгол орон сүүлийн 60-аад жилд үсрэнгүй хөгжсөн түүх нь их сонин юм. Одоогоос 60-аад жилийн өмнө 2009 онд Монгол улс маш ядуу орон байсан бөгөөд тэр үед Таван толгой, Оюу толгой гэж 2 ордоо гадныханд алдах шахсан түүхтэй улс.
Гэхдээ ухаалаг эрх баригчид гадныхантай хамтрахаас эрс татгалзан дан ганцаар эзэмшин, ОУВС-ийн зээлээр уул уурхайн механизм авч, бүх хөдөлмөрийн насны ажилгүйчүүдээ сурган ажлаар 100% хангаж бага багаар олборлолтоо нэмэгдүүлж өөрсдийн тэргүүлэх туршлагыг дэлхий нийтэд таниулсан агуу ард түмэн юмаа. Монгол хүний зохион бүтээх шинийг эрэлхийлэх, аливааг хялбарчлах арга эрт дээр үеэс түүхтэй. Олборлосон ашгаараа уул уурхайгаа шат шатаар нэмэгдүүлсээр БНСУ, Австрали, АНУ, ОХУ-аас гэрээт ажилчид ажилуулсанар олборлолт улам нэмэгдсэн.
БНСУ-аас Монголд ажиллах визний ярилцлагад оролцогсодын тоо өнөөг хир нь буухгүй л байна. Аргагүй дээ хэдийгээр тэдний авах цалин Монголчуудад бага мэт санагдах боловч тэдний хувьд маш их мөнгө юм. Монгол улсад цагаачлaгчдын тоо өдөр бүр нэмэгдсээр л байна. Монгол улсад суугаа элчин сайдуудын уулзалт болж виз олгох тал дээр арай нааштай хандаачээ гэсэн хүсэлт удаа дараа тавиад байна.
Монгол улсад амьдрах хөх картны (bluecard) сугалаа интэрнэтийн сайт бүрт тавигдаж Монгол хэлний курст суугсдын тоо сүүлийн 10 жилд 4 дахин өслөө. Хараар амьдарч байгаа хун бүрт 2000 төгрөг өгч нутагт нь үнэгүй буцааж байгаа бөгөөд 1 төгрөг нь 10 орчим доллартай тэнцдэг гэнэ. Монгол улсын иргэд нь дээд зэргийн соёлтой гэмт хэрэг маш бага гардаг, 1 хүнд ногдох спиpтийн төрлийн ундаагаар дэлхийд хамгийн багад тооцогдох болсон.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ, ДНБ, ҮНБ, ҮО, зэрэг үзүүлэлтээр тэргүүлж эхэллээ. Цалин өндөртэй болохоор хахуульд ер автахаа болисон ганц орон юм. Гэхдээ хууль маш чангатай, хуулиа хүн бүр сайн мэддэг болохоор зөрчих явдал гараад байдаггүй. Дэлхийн томоохон бизнэсменүүд Монголын банкуудад мөнгөө хадгалуулсаар, Швецарийн банкууд дампуурахын ирмэгт тулаад байна. Анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалаа манай мэдээ үргэлжилж байна.

Нүүх үү? Үлдэх үү? Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдорж: / цуврал лекцүүд № 1/

Амаргүй ажил. Ямар учраас цөөн удирдагчид амжилтанд хүрдэг вэ? Дарга байх, удирдагч байх хоёр хоорондоо ялгаатай гэж үү…
• Удирдагч хүнтэй ажилладаг л ажил. Олон түмнийг авч явна гэдэг өөр зүйл.
• Амьдрал дотор өөрөө байж байх. Олон жилийн өмнө удирдлага шал өөр тухайлбал нэг хүнийг дагадаг, сэтгэдэг, нэгэн хүчээр л удирдагддаг байсан.

• Бид бүгд амарчилж амьдардаг.”Бурхан бол хүнийг шарх сорвиор нь шинждэг “Өөрөөсөө салгаж харах… Тэд өөрчлөлтийг ч биш, шинэчлэлийг ч эсэргүүцдэг юм биш, зөвхөн удирдлагаас ялагдлыг л эсэргүүцдэг.

• Хэцүү юм хамгийн энгийн зүйлд байдаг. Та удирдагчийн зам сонгосон бол холгосон хөл дээр чинь байнга гишгэж байна гэж ойлгоход болно.
• Хүндрэлтэй асуудал шийдэлгүй бөгөөд шийдвэр л байдаг. өөрчлөлт хийхэд тэр хүмүүсийн итгэж явсан /үнэт зүйлс нь / нэг л өдөр цаас адил алга болдог.
• Ихэнх тохиолдолд танд хэмжээ тавьж өгдөг л дөө . Энэ үед л алдар хүндэд татагдаж болдог.
• Хүмүүс бужигнаж байхад морин дээр морд, өндөрлөг дээрээс гарч хар. Төрсөн л бол таны амьдрал явж байгаа. Хүмүүсийн амьдралын замналаас харж байхад сүүлчийн үг нь дандаа “Би чамд хайртай байсан шүү…” гэж хэлсэн байдаг.
• Ихэнх шинэчлэгчид тухайн мөчлөгт удирдаад л өнгөрдөг. Гэхдээ “Өнөөдөр ч удирдагч бай, маргааш ч удирдагч байх нь чухал…”
• Манай хүмүүсийн тархи гадуур явахдаа гайхамшигтай ажилладаг мөртлөө яг ажил дээр ирэхээрээ л тархи ажиллахаа зогсдог хүмүүс байдаг… Бид тархи нь зогсдог биш , ажилдаа тархиа ажиллуулдагтай нь бид ажиллах гэж байна…
• Хөл бөмбөгчин яагаад бөмбөгтэй хүнийг дагаад байдаг вэ? Хамгийн гол нь бөмбөг байдаг. Түүнтэй адил хүмүүс таны хөл рүү л ажиглаад байдаг.
• Удирдагч ба хөгжмийн удирдаач хоёрт заримдаа хүмүүс рүү бөгсөө харуулдаг тохиол бий. Тэр хүмүүсээ юу гэж дагуулсан. Тэр байрандаа та байх нь чухал.
• Хүмүүс албан тушаалд очих дуртай байдаг. Албан тушаал, ард түмний сонирхол хоёр таардаггүй.
• Өөрөө эхнээсээ ачааг нь доод хүмүүстээ үүрүүлж сурга …Юм бүхэн төлөвлөснөөр явагддаггүй. Амьдралд бүтсэн хууль ганц өчүүхэн зайгаас л мэдрэгддэг. АНУ-д сонгууль шударгаар явагдсаны дараа өрсөлдөгч хүмүүс ялсан ерөнхийлөгчийнхөө ард нэг хүн шиг нэгдэж ажиллаж чаддаг.
• Алдааг ард түмэн зөвшөөрдөггүй ч амьдралд удирдагч хүнд хамгийн том сургамж болдог.
• Канадын уугуул индианчуудын нэгэн удирдагч хүмүүсээ архинаас гаргасан нэгэн домог байдаг. Архинд бүх ёс суртахуун доройтсон байдаг. Тэнд миний үхэж дууссан омгийнх нь байсан л даа…
• Өөрийгөө аргамжаатай байлга. Тэр нь таны эрхэмлэдэг зүйл чинь байдаг.
• Эйнштейн үсээ самнадаггүй, хувцсаа ч янзалж өмсдөггүй байхад нь хамт ажилладаг хүмүүс нь санаа зовон хэлэхэд: “Намайг хүн болгон мэдэхгүй шүү дээ.” гэдэг байжээ. Харин суут эрдэмтэн болсны дараа дахиад л хэлэхэд: “Одоо намайг бол мэдэхгүй хүн байхгүй шүү дээ” гэжээ. Түүнд хэзээ ч юугаар ч солих ёсгүй зүйл байдаг байсан ажээ.
• Өөрийгөө асуудлаас ялгаж сур …Удирдагч яаж алддаг вэ? гэвэл өөрөө асуудал болчихдог. Хүмүүс ч өөрийг нь асуудал болгочихдог тал бий. Асуудлаа байнга ширээн дээр байлгаж өөрөө ард нь яв. Бас салгаж харж бай.
• Дүрээсээ өөрийн “би”-гээ ялгаж сур. Ихэнх тохиолдолд тэр дүр авчирч тавьдаг. Та тэр “Дүрт” итгэж болохгүй. Дүрнээс биеэ салга … Гадна буй дүрийг өөрчилж болно.
• Алдаанд хязгаар бий юу?… Нэгэн тамирчин “Би нэг удаа дасгал хийхгүй байхад би өөрөө мэдэрдэг. Харин хоёр дахь удаад өрсөлдөгч маань мэдэрдэг, гурав дахь удаад шүтэн бишрэгч минь мэддэг “ гэж хэлсэн байдаг.
• Албан тушаал бус, гайхамшигтай үзэл санаа үлддэгийг өнөөдөр Америкт Фридман амьд домог болж байгаагаар хэлж болно.
• Америкийн 2 өндрийн ослийн үеэр ард түмэн асар том шоконд орсон . Тийм үед удирдагчаа хардаг. Тэгэхэд хотын удирдагч: 1. Юу болсныг хүмүүст хэлсэн. 2.Юу хийж байгаагаа мэдэгдсэн. 3.Хүмүүс яах ёстойг ярилцсан…ингэж л амар тайван байлгаж чадсан.
• Ерөнхийлөгчийн ажлын хамгийн хэцүү нь зөв ажил хийх биш , зөв ойлгож мэдрэх явдал юм.
• Ямарваа юмыг сонсох биш , сэтгэлээсээ , өөрөөсөө гарган ирж ярилцаж сур.
• Аль нь зөв бэ? гэдгийг яаж шийдэх нь маш хариуцлагатай асуудал байдаг.Энэ тухай Эйзенхуар “Надад ганцхан хэмжүүр байдаг. Энэ нь АНУ-д хэрэгтэй юу, үгүй юу гэдэгт байсан.” Мөн Хенси нэгэн удаа “Байдал өөрчлөгдсөн учраас л миний бодол өөрчлөгдсөн” гэж хэлсэн байдаг.
• Удирдлага бол хамгийн эртний бөгөөд сүүлийн үеийн шинжлэх ухаан юм.
• Хүн ямар учраас удаан амьдардаг вэ? Гэвэл бусад амьтныг харьцуулахад Бурхан ганц боломжийг хүнд өгсөн. Хүний хүүхэд удаан өсдөг учраас түүнийг эрийн цээнд хүргэхийн тулд харин ухаан суух хугацааг нь ялгаж чадалгүй өөрөөсөө л олж ав гэжээ.
• Удирдагч хэцүү учраас цөөн байдаг. Хүнийг яаж таних вэ? Гэдэг нь маш чухал учраас л …Тухайлбал Чингис хаан “ялагдсан жанжинг барьж ирсэн хүмүүсийг устгаад л “ жанжныг нь дэргэдээ авдаг байсан.
• Удирдагч хүнд ажлын сайн арга, –алсын хараа, –итгэл даах, –бусдыг дагуулдаг, бусдад урам, өгдөг чанарууд байх хэрэгтэй. Харин биеэ дааж ганцаарчилж юм хийх гэвэл амиа хорлосонтой адил юм.
• Вильбор Bарс Англид 1780 онд парламентад сонгогдоод : “Боолчдыг халъя … гэсэн энэ бол хүн төрөлхтний зам биш” тиймээс түүнийг Английн язгууртнууд үздэггүй байсан. Асар их орлоготой боолын худалдаа … хүмүүс хурлаа хаяад л явдаг байсан. Тэрээр тэмцлээ орхилгүй байсаар 27 жилийн дараа 1807 онд тэр хууль батлагдсан. Гэвч тэрээр дахиад 26 жил тэмцэхээ мэдэхгүй байсан. Нөхөн олговор, бүх л зүйлийн тухай тэмцээд 1833-7-16нд шийдвэрлэгдэж 3 хоногийн дараа амьсгал хураасан. Ийм л зарчим удирдагч хүнд үйлчилдэг.
• Хариуцлагын тухай нэгэн ийм үг байдаг. “Христ шиг харагдах гэвэл Христ шиг хувь тавилан таныг угтана даа” гэж хэлдэг
• Лидер гэдэг бол хүмүүсийн итгэл үнэмшилээр тоглодог дилер. Манай их сургуулийн ерөнхийлөгч нэгэн удаа: “Эвэр биш, амьтай нь ургуул” гэсэн.
• Удирдагч гэдэг бусдын төлөө гэсэн үг бөгөөд хүний хийх ажлыг зээлдэж хийдэгтээ л байдаг.
• Удирдагч хүн хэцүү асуудлаа дайрч гардаг. “Үгээр ярьж хийсэн хувьсгал зэвсгийн хувьгалаас хүчтэй байдаг”.
• Хийх зүйлтэйгээ зөв зууралдах нь чухал. “Ерөнхийлөгчийн хамгийн хэцүү ажил бол зөв юм хийхэд биш , зөв зүйлийг мэдэхэд л байдаг.”
• Сингапурийн гудамж, зам гарц бүртээ тахир дутуу хүмүүст зориулсан налуу хашлагатай байсан тэгээд би: “яасан хүний төлөө нийгэм вэ?” гэдгийг л ойлгосон. /Тэд дэлхийн хаана сайн зүйл байна түүнийг л хийдэг ард түмэн/
• Хөгжилтэй нийгэмд иргэд нь бие биедээ анхаарал тавьдаг, хүний төлөө байгууллага нь тусалдаг. АНУ-д жилдээ 19 тэрбум доллар засгийн газар гаргахад, иргэдийн хандив нь 270 тэрбум доллар байдаг ажээ.
• Хүн хүндээ сайхан хандаж байвал юм явдаг байна. Хүнээ сайн урамшуулж сурах нь чухал байна. Би нэг зүйлд дандаа итгэдэг. “Бидний өнөөдөр маргаашаас илүү гэдэгт л итгэдэг. Засгийг засварлах нь
Засаглалтай холбоотой асуудал нийгмийн үндсэн асуудал юм. Хүмүүс аливаа засгийг өөрсдөө бий болгодог. Бий болгосон атлаа түүндээ байнга дургүй байдаг. Ер нь эрүүл нийгэм гэж ярьдаг, өвчтэй ч гэж яриад байгаа тийм нийгэмд сайн засаг гэсэн ойлголт байдаг. Тиймээс төдийлөн их уддаггүй. Засаг сонгуулиар солигдож байдаг. Хэрвээ сайн засаг байсан бол мөнх л байна гэсэн үг. Төрд бий болсон хүнд суртлын ажлынх нь өөрийнх нь бараг 90% нь их сайн ажил хийж байгаагаа харуулах гэсэн эрмэлзэлтэй, үүргээ гүйцэтгэж байгаа гэсэн дүр эсгэсэн үйл ажиллагаанд зарцуулагддаг гэсэн судлаачийн дүгнэлт байдаг.
АНУ-ын ерөнхийлөгч асан Рональд Рейган хэлсэн байдаг. “Засаг бол өөрөө асуудал юм” гэж хүмүүс засгийг асуудал шийдвэрлэнэ гэдэг үнэхээр засаг өөрөө асуудал юм. Засаг гэдгийг өөрийг нь асуудал гэдэг талаас нь харах нь зөв юм уу гэсэн ийм ойлголттой байдаг. Аристотель МЭӨ төрд хандаж ийм зөвлөгөө өгсөн байдаг. Нийгэмд байгаа олон өнгийг зөвшөөр хүмүүст битгий нэвтрүүл тэгээд тэвч гэж. Линкольны хэлсэн засагтай холбоотой маш гоё уран санаа үг онол байдаг. Түүний нэг нь “Төр бол батлан хамгаалах мөнгөний болон гадаад бодлого хуулийг тэгш хэрэгжүүлэх зохион байгуулах ёстой гэж. Тэгэхээр Та бүхэн харьцуулаад үз. Линкольны үед Америкийн иргэний дайн ид дүрэлзэж байсан. Дээр Линкольн хэлэхдээ”.
• Батлан хамгаалах асуудал энэ бол төрийн ажил
• мөнгөний бодлого энэ бол төрийн ажил
• гадаад бодлого энэ бол төрийн ажил нөгөө нэг ажил нь
• Хуулийг тэгш хэрэгжүүлэх гэсэн 4 ажил төрд байх ёстой гэж хэлсэн байдаг. Францчууд бол засаглалын асуудлыг голчлон сонголтын асуудал гэж ярьдаг. Америкийн засаглалыг шүүмжлэхдээ засаглал нь хүчний тэнцвэр сайтай, гэхдээ гүйцэтгэл муутай, зардал ихтэй гэж шүүмжилдэг. Англид байгаа засаглалын хэлбэрийг ярихдаа шийдвэр гаргах чадамж өндөртэй, тэгсэн мөртлөө ард түмний санаа бодлоос хол гэж ийм шүүмжлэл байдаг. Ер нь засаглалууд янз бүрийн засаглалууд үүсэх нөхцөл байдал байж л дээ.
Та бүхэн өөрсдөө бүгдээрээ бод. Япон, Англи, Франц гээд аваад үзэхэд эхлээд хүнд суртал олон зуун жилийн хүнд суртал явагдаж байсан. Дараа нь ардчиллыг хүнд суртал дээр бий болгосон. Америк Израйльд хүнд суртлын тухай ойлголт ерөөсөө байгаагүй. Эхлээд ардчиллыг бий болгосон. Ардчилал нь хүнд суртлыг бий болгосон. Монголыг авч үзье. Монгол ямар замаар явсан орон бэ гэдэг дээр санаа хэлэх хүн байна уу. Саяын 2 харьцуулалттай холбоод, Засгийн асуудал гэдэг бол би ойлгохдоо хүмүүсийн хамгийн сайн мэддэг асуудал гэж ойлгож байгаа.
Хамгийн их ярьдаг, байнга төрийн албыг тойрсон философийн гол чулуу нь хүмүүсийн хүсэл төрийн боломжоос дандаа давж байдаг. Засгийн боломж хязгаарлагдмал байдаг, тийм учраас засгийн зүгээс төрийн зүгээс амладаг, хэдийгээр боломж нь хязгаарлагдмал байсан ч гэсэн хүмүүсийн хүсэл сонирхолд нийцүүлэн амлахаас өөр аргагүй байдаг. Амлаад хийх гэхээр өөрийн боломж хязгаарлагдмал учир бүгдийг нь хийж чаддаггүй, эргээд амлалтандаа унадаг. Энэ чулууг л тойрч олон зууны турш засаг хоорондын болон засаг иргэдийн хорондын болон засаг иргэдийн хооронд зөрчил энэ чулууг тойрч эргэлдэж иржээ, гэж ойлгож болох юм.
Төрийн албыг тойрсон хоёр домог үүсгэсэн байгаа юм хүмүүс. Энэ нь манайд ч байдаг домог.
1. Даргаас гаралтай домог: Мөнгөтэй бол ч бид хийгээд өгнө өө, мөнгө л дутаад байна, мөнгө л байвал болохоор байна.
2. Ард түмнээс үүссэн домог: Энэ дарга муу байна, сайн ч даргатай болоосой. Тэгэхээр энэ 2 домгийн аль аль нь явуургүй зүйл. Хэдий их мөнгөтэй механизм нь ажиллахгүй байвал тэрлүү хичнээн их мөнгө хийгээд ч нэмэргүй. Хэдий сайн дарга байгаад дахиад тогтолцоо нь ажиллахгүй байгаа бол тэнд ямар ч сайн дарга ирээд нэмэргүй. Тараг исгэж байсан сав руу угаалгүй сүү хийгээд байвал хичнээнийг хийгээд ч нэмэргүй тэр гашилаад л байна.
Яг түүнтэй адил энэ хоёр домог маань явуургүй зүйл гэдгийг хэлж байна. Хүн мөнгө хоёрын асуудал. Сайн хүн их мөнгөний асуудал, засагийн юмыг шийдэж чаддаггүй юм байна. Механизм гэж манайхан ярьдаг. Энэ маань одоо бол хуучирсан үг.
Механизм сайн болвол болно гэж би дахиж домог зохиомооргүй байна. Түрүүчийн лекцнүүдэд би нэг санаа хэлж байсан. Ер нь бол орчин их өөрчлөгдсөн байна. Одоо Монгол 15 жилийн өмнө ямар байсныг мэддэг мэддэггүй, ойлгоддоггүй бүхэл бүтэн үе бий боллоо. 15 жилийн өмнө бид ямар байсан юм. 1989,1990 онд Монголд юу болоод өнгөрсөн тэр тухай бодох ч шаардлагагүй, боддог ч үгүй, бодоод ч яах юм гэж үздэг бүхэл бүтэн үе босож ирж байна. Хоёр дахь зүйл бол өнөөдөр манай хүүхдүүдийн авч байгаа мэдээлэл гэдэг бол багшийн өгдөг мэдээлэл өчүүхэн, ард түмний өгдөг мэдээлэл асар их өргөн болж хувирч байна. Өнөөдөр та бүхэн Матрикс гээд кино үзэж байна. Матрикс киноны шинэ шинэ цувралыг тэр дорно барьж аваад үзэж байгаа хүүхдүүд ирээдүйгээс эргэж ирсэн нь гээд кино байдаг тэр хүүхдүүдийг эргүүлээд 1990 оноос өмнөх үе рүү аваачаад засагтай мөргөлдүүлэхэд тэр хүүхдүүд үнэхээр ирээдүйгээс эргэж ирсэн мэт тийм нөхцөл рүү орж байна. Хуучин засгийн хэлбэр түрүүний миний хэлдэг домгууд явахаасаа өнгөрсөн. Одоогийн оюутнууд манай хүүхдүүд гадна байгаа улсууд юу гэж ярьж байна гэхээр интернэтээр ийм ч удирдлагатай байх гэж дээ, ийм ч засагтай байх гэж дээ, ямар азгүй улс вэ гэж хоорондоо ярилцаж байна. Тэгэхээр энд бүрэн шинэчлэлийн тухай асуудал яригдаж байна.
Аттилла, аль дундад зууны үеэс, аль тэр Грекийн засаглалын үеэс явж ирсэн тэр засаглалын хэлбэрийг хүмүүст тулгаж ирж байна. Тэр нь дундаа явж ирж байгаад аж үйлдвэрийн хувьсгал гэж 18,19,20 дугаар зууны эхэнд орж арай жоохон өнгөө өөрчилсөн. Тэр нь дандаа нийтийг уриалдаг, нийтийг босгодог, хүмүүсийг нэг хүн гэж хардаггүй дандаа нийт гэж хардаг, тийм сэтгэхүйн дээр ажилладаг, хүнийг захирдаг, тушаадаг, тэгээд дагуулдаг. Тэр явахаас өнгөрчээ.
М.Вебер засаглалын тухай нарийн системийн асуудлыг судалсан байдаг. “Зиндаачлалд баригдсан зарлиг тушаал шүтсэн, бусдыг захирах хүсэлд автсан, ганц ортой мухардалд орсон систем” гэж. Энэ үгийг яг хэдийд бичсэн гэдгийг та нар мэдэж байна уу? 1900 онд бичиж байсан. Засаг төрийн явуулж байгаа энэ үйл ажиллагаанд хүмүүс шууд оролцож нэг бол өөрсдийнх нь итгэдэг байгууллага, өөрсдийнх нь олон нийтийн байгууллага тэр юмаараа дамжуулж, эсвэл технологийг ашиглаад интернэтийн сүлжээгээр дамжуулж энэ төрийн хэрэгт оролцдог, төрийн хэргийг хэлэлцдэг, төрийн хэргийг шийдвэрлэхэд шал өөр засаглалын хэлбэрийг өөр хоорондоо хэрэгжүүлж эхэлж байна. Шварцнеггерийг бид бүгд мэднэ, алдартай кино жүжигчин, одоо Калифорни мужийн захирагч болсон. Тэр хүн ямар замаар захирагч болсон бэ гэхээр Калирфорни мужид Грей Девис гэж Америкийн Ардчилсан намаас захирагч байсан Калифорнийн эдийн засаг унасан, 60 гаруй турбум долларын дутагдал бий болсон. Маш олон компаниуд нүүж эхэлсэн. Тэр Калифорнид амьдарч байгаа хүмүүс гарч ирээд хоорондоо гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн. Тэнд тийм хууль байдаг. Хэрвээ тэр захирагчыг сонгосон бол захирагчын сонгуульд оролцсон хүмүүсийн ойролцоогоор 12% нь гарын үсэг зурах юм бол түүнийг эргүүлэн татах асуудал шууд үүсдэг. 1 сая 300.000 орчим гарын үсэг цуглаад Грей Дэвисийн асуудал тавигдсан. Захирагчын бүрэн эрхийн хугацаа дуусаагүй байхад нь сонгууль зарласан. Сонгуульд 240 хэдэн хүн Грей Дэвисийн оронд би очно чадна гэж нэрээ дэвшүүлсэний нэг нь Шварценеггр байгаа юм. Тэгээд өрсөлдөөд тэнд халуун юм болоод татах асуудал нь шийдэгдээд Шварценеггр олонхийн саналыг авч гарч ирсэн. Ийм эрх манай ард түмэнд байна уу. Энэ бол байх ёстой хэнээр удирдуулах вэ удирдаад болохгүй бол яаж солих вэ гэдэг нь танд байна хэн нэгэн албан тушаалтанд биш. Манайхан нэг сонин зүйл ярьдаг. Дээр үеийн Европын анх ардчилал үүсэж байх үеийн хэллэгнээс “Ардчилал бол олонхийн дарангуйлал Чи намайг сонгосон л бол одоо сонсох ёстой. Энэ бол хамгийн бүдүүлэг манайд бол ийм үг хэлж байсан албан тушаалтнуудын тухай гадна интернэтийн мэдээнд манай оюутнууд эгдүүцэн хоорондоо бичиж байсан. Хардаа энэ юу бичиж байгаа юм бэ олонхийн дарангуйлал гэж .Энэ Ромын эзэнт улсаас нааш явж ирсэн засгийн хэлбэр хүмүүсийн дунд өнөөдөр хүмүүсийн дунд асар их нэр хүндтэй хэвээрээ байгаа. Хамгийн аюултай, хүмүүс түүндээ дасчихсан. Нэр хүндтэй атлаа хаяж болдоггүй зүйл байдаг шүү дээ. Та нар боддоо хувцас ч юмуу хаяж болдоггүй гэхдээ хэрэглэддэггүй, хэрэгцээ нь дуусчихсан, яг түүнтэй ижил. хоёрдугаарт ихэнх нь энэ бол адгийн систем энэ систем энэ засаглал ер нь болохгүй байна надад таалагдахгүй байна гэж байгаа мөртлөө юугаар орлуулах вэ гэдэг дээр гацдаг. Өнөөдөр ардчилал гээд яриад байна.
1990 онд зүтгэж зүтгэж аймаар гоё систем аваад ирлээ гэсэн. Энэ тэгвэл бас л адгийн систем болж таарч байна уу гэж та бүхэн гайхаж байж магадгүй. Эхлээд бид өөрчлөлт хийхийн тулд яах вэ гэдэг дээр гурван зүйл хийх ёстой болов уу.
1. Эхлээд юу болохгүй байна вэ гэдгээ олж харах хэрэгтэй
2. Юуг болохгүй байгаа юмны оронд аваачиж тавих гэж байгаа.Энэ бодлогын асуудал
3. Яаж тэр өөрчлөлтийг хийх вэ .Арга зам стратегийн асуудал.Хэн бидний түнш байх вэ , хэнд ойлгуулах , хэнийг татах яаж тэр болохгүй байгаа юмыг солих ажлаа хийх вэ гэдэг дээр. Тэгвэл өнөөдөр юу болохгүй байна вэ гэдэг дээр ярилцъя. Монголд засаглалтай холбоотой:
• Төр бизнестэй хутгалдаж байна
• Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө байхгүй байна
• Парламент илүү их эрх мэдэлтэй байна
• Сөрөг хүчинд үг хэлэх боломж олгохгүй байна
• Хууль хэрэгждэггүй
• Авилгал яаж ч чадахгүй байна. Хэдэн ч асуудал дээр гар өргөж болно. Миний бодоход сум багийн түвшинд ийм асуудлыг шийдэж байж болох юм. Сумынхаа нийт иргэдийг цуглуулчихсан асуугаад за манай суманд юу болохгүй байна би асуудлаа тодорхойлох гэж байна. Гэтэл дарга бол толгойныхоо хэмжээгээр сэтгэнэасуж тодорхойлно.
Юу болохгүй байна. 1 2 3 гээд… .Жишээ нь миний санааг хамгийн их санаа зовоодог зүйл бол авилгалын асуудал. Хамгийн том авилгач нь Засаг дарга нь өөрөө байж магадгүй. Тэгэхээр яаж үүнийг байлгахгүй вэ гэдэг дээр засаг дарга боддог байхгүй юу Миний бодож байгаагаар авилгал байхгүй хамгийн амар юм бол манай сум 56 сая төгрөгний төсөвтэй тухайн мөнгө нь ирэхэд сумын иргэдийн төлөөлөгчид нь ирэх нь ирнэ, сумынхаа хүмүүсийг бүгдийг нь суулгачихаад , бүгдэд нь хэлж өгнө. За ингээд төсөв ийм байна 15 сая нь эмнэлэг рүү, 7 сая нь сургууль руу, хөрөнгө оруулалтанд 7.5 сая төгрөг байна үүнийг хаашаа хийх вэ за үүн дээр хэлэлцье гээд 100-аад асуудал жагсаж болно 50 асуудал жагсаж болно. Бүгдээрээ нээлттэй ярилцаж байгаад 7 нь хийх юм уу эсвэл эхний 3-т орсон түүнд 1-ийг түүнд 2-г гэх мэт одоо ингээд шийдчих юм бол миний бодлоор бол тэр улс төрчид тэр засаг даргад их л амар баймаар санагдаж байна. Улс төрд орсон бүхэн худалч хулгайч болж хувирдаг энэ системээс болимоор байна шүү дээ. Хэн тийшээ орох юм бэ эхлээд баахан дэмжиж дэмжиж ордог тэр лүү сайхан хүн орж л байгаа нэгэнт өрсөлдөж байгаа нэг нэгнийхээ улыг шагайж байдаг философийг сурчихсан учраас хамгийн адгийн амьтан болж хувирдаг.
Энэхүү маягаар хүмүүсээсээ асуугаад шийдчих юм бол хамгийн зөв шийдэл болох болно, тэр нь эргээд аягүй цэвэр. Дахиад хүмүүсээ цуглууллаа 2 сар, 6 сарын дараагаар за нөгөө ажил чинь ингэж явж байгаа шүү энд байсан 7.5 сая чинь хүрэхээ больж байгаа шүү одоо бидэнд 500 мянган төгрөг хэрэгтэй байгаа ийм ардчилал руу төлөөллийн ардчиллаас шууд ардчилал руу хүмүүс оролцож шийддэг тэр ардчилал руу бүгдээрээ явж байгаа. Итали бол 3-4 жилийн өмнө бүрэн өөрчилсөн. Америкад бол нэг захирагч сонгогддог бол 5-6 хүн дагаж сонгогддог.
Захирагчыг нь сонгоно, орлогч захирагчийг нь сонгоно, санхүүгийн даргыг сонгоно. Тэр сонгуулийн үеэр маш олон хуулиуд батлагддаг. Татварын асуудал манай мужын татвар автомашины татвар дээр 5% ийг тавих уу үгүй юу гэдгийг мужийн ард түмэн шийддэг. Би өөрөө юу болохгүй байна вэ гэдэг дээр бодож 3,4 зүйл бичсэн. Түүнийгээ та бүхэнтэй хуваалцъя.
1. Манай улс үндэстний бүтээж байгаа үндэсний нийт бүтээгдэхүүнд засгийн эзэлж байгаа зардал асар өндөр байна. ҮНБ жилдээ 1 миллиард доллар 2004 оны төсвийн төслийг би авч харлаа. Орлогоо 570 тэрбум төгрөгөөр ойролцоогоор 570 сая доллар, зарлагаа 660 сая доллар гэж тавьсан байдаг. Тэгэхээр 1 тэрбум долларыг ҮНБ-тэй оронд 60% гэж төр засагт өгч байгаа юм. 3 жилийн дотор манай зардал нэг дахин нэмэгдсэн байна. Хөдөө орон нутаг аймаг сумаас ирсэн хүмүүс өөрсдийгөө нэг бодоорой. Хэдэн хэлтэс нэмж байгуулагдсан .Хэлтэс бүхэн орлогч даргатай данхайгаад л байдаг данхайгаад л байдаг. Манай хүмүүс боддог. Дарга болчих тусмаа надад сайн гэж боддог. Энэ ингээд унаж байгаа юм. Улс орон чинь дорой байгаа бол төрийн зүгээс олон ажил хийнэ гэж л тонгочуулах юм бол улам туйлдаад байдаг. Төр олон ажил хийгээд тонгочоод ирэхээр мөнгө л ороод байдаг, төрд өөрт нь мөнгө байдаггүй байхгүй юу хаанаас олдог вэ татвараар олдог аж ахуйн нэгж, иргэдийн орлогын татвар гаалийн татвар нэмүү өртгийн татвар гээд тэр бүгдээс л олдог төр татаж олдог. Бүр байх ёстой алив наадахаа өө цаана нь татварын алба цагдаа цэрэг бүх юм байдаг . Хүн яаж мөнгөө зарцуулдаг вэ гэж Нобелийн шагналт Фредмен мөнгөний тухай 4 зүйл хамгийн энгийнээр тайлбарласан.
• Өөрийн мөнгөөр хийж байгаа бол алдаа бага хийдэг.
• Өөрийн мөнгөөр бусдад бэлэг авч өгөх гэж байгаа болвол үнэ цэнийг боддог.
• Хүний мөнгөөр өөртөө юм авах гэж байгаа бол хэмжээний тухай тэр хүн бодохоо байдаг. Өөрийн мөнгөөр бол хэзээ ч авч идэхгүй аягүй бол улаан вино захиална.
• Бусдад бусдын мөнгөөр авч өгөх гэж байгаа үед өөрөөр хэлбэр та нарын мөнгөөр ард түмний мөнгөөр энэ бол хамгийн үрэлгэн хамгийн арчаагүй ханддаг. Тэр нь дээр хамгийн их алдаа гаргадаг. Төр хаана нь явж байгаа вэ харсан уу дөрөвт нь явж байгаа.
2. Төрийн алба гэж юу гэсэн үг вэ ард түмний төрүүлсэн, ард түмний төлөө ард түмний төр гэж Америкийг ууган ардчилал гэж үздэг, Энэтхэгийг хамгийн том ардчилал гэж үздэг дэлхийн ууган ардчилал тэр 3 зарчмаар л явж ирсэн. Одоо төр маань эргээд улс төрийн төр, намын төр, нам дотроо намын гишүүний төр, 2 ардчилсан гэдэг юм уу хоёр талд байдаг 2 том нам гэж яриад байдагийн аль нэгэнд ороогүй бол өөдтэйхэн шиг ажил алба хашаад гялалзах боломж байдаг билүү?.
Монголд бий юу? аль нэгэнд нь тал засах болж өгвөл эрх барьж байгаа болж өгвөл орой дээр нь сууж байгаа тэр сэнтий дээр байгаа ганц хүнд л чихэнд нь юмаа шивнэж чадаж л байвал ажил явагдана. Төр бол эцсийн эцэст өнөөдөр улс төрийг улс төрийн намыг, намын гишүүнийг, гишүүн дотроо тэрнийг барьж байгаа эрх баригчийг ийм л төр болж хувирсан. Хаана байна тэр ард түмний төр засаг. Энэний аягүй тод жишээг би үнэхээр энэ тоонуудыг бодоод сууж байгаад гайхаж байсан. АНУ 280 сая хүнтэй Монгол 2.5 сая хүнтэй. АНУ ерөнхийлөгчийн засаглалтай ерөнхийлөгч гарч ирээд сольдог хүнийх нь тоо 3000 байдаг. Ерөнхйид нь Монголын, Америкийн хүн амыг харьцуулах юм бол Монголын хүн ам хэд дахин бага байна. Тэнд 3000 солигдож байна. Монголд Америкийн жишигээр солигдвол 30 солигдох нь ээ. Гэтэл манайд 30 солигдож байгаа бил үү. Тэгтэл 15000 гээд аваад үзэхэд даруй америкаас 5 дахин илүү байна. Улс төрийн шалтгаанаар солигдож байгаа хүний тоо 280 сая хүнтэй орноос Америкад 3000-15000 гээд. Төр хамгийн гол нандин үүргээсээ хол яваа дээр нь засгийн мөн чанарыг ойлгуулах тухай ярьж байна. Төрийн хамгийн нандин үүрэг юу вэ ард түмний өмнө хүлээсэн үүргээс нь хэлж өгөөч:

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдорж: Нүүх үү? Үлдэх үү? / цуврал лекцүүд № 2

• Ард түмэнд үйлчлэх

Төрийн хамгийн чухал үүрэг юу вэ гэдгийг бид ч бараг мартчихсан үл огоорон явж байгаа байх. Хамгийн нандин үүрэг, МУҮХ-ийн хүний эрхээс хамгийн нэгдүгээр эрх нь

• Хүн амьд явах эрхтэй

Эрүүл орчинд аж төрөх, амьдрах төрийн хамгийн гол үүрэг бол энэ ӨХ төрийн хамгийн гол үүрэг бол ард түмний аюулгүй нөхцөл байдалд амьдрах орчныг бүрдүүлэх, бизнес явагдаж байгаа бол аюулгүй ажиллагааг хангах түрүүчийн ярьсан боддоо адилтгаад Тэгэхээр хамгийн гол үүргээсээ хөндийрчээ. Бид ч түүнийгээ мэдэхээ байсан байна.

3. Албан газар очихоор хүмүүс нь ерөөсөө төслийн хүмүүс болж хувирсан байна. Юу хийж байна өө нэг төсөл хэрэгжүүлээд, За засаг дарга юу хийж байна 2.3 төсөл дээр , ядуурлыг бууруулах, ноолуур нэмэгдүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрийн төсөл. Ерөөсөө энэ Монголын төрийг төслийн багаар сольчиход болж байгаа байхгүй юу. Төсөл хэрэгжүүлэгчид бол төслийн баг биш, аюулгүй байдал амьдрах баталгаа гээд ер нь манай ард онож хэлж байгаа. Аюулгүй байдлын асуудал дээр төр ордоггүй. Төрийн хэн ордог вэ гэвэл улс төрийн албан хаагчид ордог. Тэр аюулгүй байдлын манаанд зогсдог цэрэг хувцастай хүний оронд өөр хүн аваачиж болохгүй л байхгүй юу. Төрийн жинхэнэ албан хаагч юу вэ гэхээр тэрнийг л барьж суудаг хүмүүс. Тэр нь дээр ямар ч найраа байхгүй яагаад гэвэл ард түмний амь настай холбоотой юм. Аюулгүй ажиллагааг хангах гэдэг. Эдийн засгийн зохицуулалт Аюулгүй байдалд тавих хамгийн бага minimum стандартыг тогтоож өгөх ёстой.

Төрийн ажилтан болоод цалин авдаг боллоо, надад энэ л тодорхой байх ёстой. Эдийн засгийн зохицуулалт уян хатан байдаг. Төрийн хамгийн гол зохицуулалтын асуудлын нэг нь монополын зохицуулалтын асуудал. Үүнээс гадна хамгийн том бизнес. Том жижиг бизнест төр яаж оролцдог вэ гэхээр томчууд жижигүүдийн бизнесийг булаах асуудал дээр зохицуулалт хийдэг. Манайд бол нэг том компаниуд бүгдийг л хамаад байдаг, энд ч төсөл тэнд ч төсөл энд ч хөрөнгө аваад байдаг.

Манайхан бизнес хийх орон зай алга бүх юм хувиарлагдчихлаа бидэнд юм үлдсэнгүй гээд санаа зовоод байдаг. Хүмүүс нэгэнт санаа зовж байгаа бол төр түүнд оролцох ёстой. Жижиг том бизнесийн зохицуулалтан дээр оролцож байна. Энэ бол зах зээлийн өөрийнх нь чадавхийн оролцоо хичнээн том компани байгаад хязгааргүйгээс цаашаа явахгүй. Манайд бол сонгуулийн дараа дарга өөрчлөгдлөө дараагийн шинэ дарга орж ирлээ. Орж ирээд юу хийхээ мэддэггүй. Тэгээд л дарга толгойноосоо пантазлаж эхэлдэг. Иймд төр нь даргад юу хийхийг бүгдийг нь биччихсэн байдаг. Түүндээ бүр ажилтантайгаа яаж харилцах, ямар үүрэг өгөх , чи юу ярих, чи ямар зөвшөөрөл хэзээ яаж өгөх гэх мэт . Аюулгүйн шалгуурыг л давсан байх шаардлагатай. Жишээ нь: нисгэгч авахдаа зүгээр нэг арын хаалга хэрэглээд орж болохгүй. Тэр хүн өчнөөн олон хүний амь насыг авч яваа болохоор тэр хүн хариуцлага өндөртэй байх ёстой. Төр ийм л аюулгүйн байдлыг харж байдаг.

Монголд алга болгох ёстой нэг бол тушаал. Манай дарга нар бол тушаалсаг шүү дээ. Суугаад л нэг болно тушаагаад л сууж байдаг. Сугай. ...Цэвэрлэгч авсан тэрнийг тэдний өдөр ажиллуулсугай…Үүнийг тушаалаар шийддэггүй үүнийг хөдөлмөрийн гэрээгээр шийддэг. Тушаал олшрох тушаал дарга бүрийн тоо олширдог. Ингээд ирэхээр зөвшөөрөл олширч байгаа юм. Орон сууц барихад ганц л зөвшөөрөл хэрэгтэй. Түүн дотор аюулгүй байдлыг зааж өгсөн бүхэл бүтэн ном байх хэрэгтэй. Зөвшөөрөл бүрийн тоогоор дарга нь олширч байдаг. Хийж бүтээж байгаа юмныхаа 60%ийг даргадаа өгдөг.

Ямар сайхан сэтгэлтэй ард түмэн бэ бид чинь. Дарга хамгийн муу менежер хамгийн адгийн хүн. Манайхан гоё нэр өгсөн байсан хуулийн цоорхой гэж. Энэ юу вэ хуулийн цоорхой. Цоорхойгүй битүү байх ёстой. Аргагүй шүү дээ. Энд нэг хууль гаргахад тэнд бас нэг хууль гаргаж байдаг. Энд өөрөөр хэлбэл уламжлал алдагдаж байна. Аливаа хүнд суртал талхны хөрөнгөтэй адилхан. Хүнд суртал нь тогтмол палпийж хальж байдаг.

Аливаа юманд стандарт гэж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл энэ усыг гэрийн нөхцөлд, энд хэдэн градуст байхыг саван дээр бичих ёстой. Манайд бол усны стандартыг тогтооход жил болох байх. Харин зам бол арай их 10 магадгүй 50 жил ч байж болох юм. Жишээ нь Нарантуул захын өмнүүр тавьсан зам байдаг. Түүнийг Япончууд тавьсан байгаа .Япончууд барихдаа түүнийгээ стандартаар барьсан байгаа юм. Би түүгээр явж үзсэн. Гэтэл тэр зам нь 2 урсгалтайгаас гадна замын хажууд ахиад зай байдаг. Тэр нь яах вэ гэхээр машин эвдрээд зогсоно, хүн бууж бие засна гэх мэт янз бүрийн зүйл тохиолдоно. Түүнд л зориулагдсан зай.Түүнийг л төр шаардаж байдаг. Тэрнээс биш төр нь замын мөнгөн дээр ажиллаж суудаггүй. Зам ямар зузаантай байх вэ доороо хэдэн үе тавих вэ гэдгийг төр хянаж байдаг.

Гаднаас орж ирж байгаа тэр их мөнгө хаачдаг гэж бодож байна буцаад л тэр улс руугаа 90% нь явдаг. Учир тэр улсын юмыг л худалдаж авах ёстой. Аль ч улс шүү дээ.

Сая Ж.Буш 80 тэрбум өгч байгаагаас 60 тэрбумыг нь тэр цэрэгтээ цэргийн аж үйлдвэрийн компаниуддаа зориулагдаж байна. Яг Иракт ирээд ажил хийх гэж байгаа ч Америкийн өөрийнхөө компанид л өгдөг. Францын компани нэг ч доллар өгөөгүй. Сүхбаатарын талбайгаа гоё болгох гэж Хятадаас 60 вагон боржин чулууг оруулж ирдэг. Манайх тийм баян юмуу. 1.7 тэрбум төгрөгний хөрөнгө оруулалтыг Хятадын эдийн засагт хийж байдаг. Гэтэл авдрантад хоригдлууд боржин чулуу зүсээд сууж л байна шүү дээ. Түүнээсээ ав л даа. Үүнийг л төр зохицуулж байдаг. Яах ёстой вэ, юу хийх вэ энэ бол мэдээж бодлогын асуудал л даа.

1. Хүмүүс рүү анхаарч ажиллах боломж олгоё, орон нутагтаа ажиллах, боловсрол аж үйлдвэр дээрээ анхааръя. Ингэж л Япон босож ирсэн.

2. Төр оролцох ёсгүй зүйлдээ оролцмооргүй байна. Төрийн албыг журамтай болгож өгөх хэрэгтэй. Номоор цаасаар явдаг болгомоор байна, даргын үгээр тушаалаар явдаггүй, иргэд нь шийддэг асуудлаа шийдмээр байна.

3. Интернэтээ хэрэглье

4. Төрийн хүнд суртал гэсэн 4 гол хэлбэр байдаг. Хуучин засгийн гол онцлог нь:

• Нийтийн гэсэн зорилготой. Нийтийн болохоороо зорилгогүй гэсэн үг. Иргэдийн оролцоо ээлжит сонгууль, нийтийн кампанит ажил, хаврын субботник гэх мэт тийм маягаар хардаг. Албан тушаалын сонирхол зарлиг тушаалд хөтлөгддөг ийм л засаг.

• Аж ахуйн засаг: Удирдлагын чадвар үр ашигт тулгуурладаг. Үйл ажиллагаа үйлчлүүлэгчиддээ чиглүүлж явуулдаг.

Ийм 4 янзын засаг байдаг. Өөрөөр хэлбэл 4 янзын хүнд суртал байдаг. Нэгэнт зах зээлийн засаг учир энд өрсөлдөөн маш их байдаг. Өрсөлдөөнтэй учраас хийх зүйлээ маш сайн тооцдог. Үр дүнд тулгуурласан засаг. Үүнийг хийхэд ашиг гарах үгүйг байнга бодож байдаг. Өөрийн дотоод хатуу дэг журамтай. Нэг нь амжилтанд хүрвэл бүгдээрээ амжилтанд хүрдэг, нийтээрээ компани нь амжилтанд хүрвэл өөрсдөө амжилтанд хүрч байдаг.

Цахим Засаг:

Үйлчлүүлэх хамрах хүрээ асар өргөн байдаг. Тийм учраас тэр үйлчлүүлж оролцож байгаа хүмүүсийнхээ итгэл дээр тулгуурладаг. Мэдээж асар уян хатан байдаг. Сонирхох юм нь нэгдмэл стандарт соёлыг бий болгодог. Энэ нь 1995 оноос хүчтэй түрж гарч ирсэн. Засгийн өөрийнх нь paradox гэж байдаг. Ерөөсөө засгийн ажил дуусдаггүй. Ирэх жил сонгууль болно. Та нарт ч их гоё гоё юм амлагдах сонсогдох байх даа. Өнгөрсөн сонгуулиар 2,3 атомын цахилгаан станц амласан байгаа шүү дээ. Засгийн ажил дуусдаггүй учир ер нь хүмүүст ямар ойлголт өгөх вэ гэхээр бид гарвал дуусгая гэсэн ойлголт өгөх хэрэгтэй.

АНУ-ын төрийн нарийн бичгийн дарга байсан Жорж Шюльцен хэлсэн байдаг. Засгийн ажил дуусахгүй юм гэж. Энгийн мөртлөө үнэн үг. Яг гэрийн эзэгтэйн ажил шиг. Бас нэр муутай. Цахим засаг дээр 2, 3 зүйл хэлье гэж бодож байна.

Америкад төрийн иийт албаны үйл ажиллагааны 10-15%-нь тэр засгаар дамжиж явагдана. Цахим засгийн нэг онцлог бол 24 цаг ажилладаг. 7 хоногийн 7 өдөрт. Жишээ нь: Би жолооныхоо үнэмлэхийг сунгахаар бол интернэтэд орлоо анкет бөглөлөө, дарлаа. Орой ажлаасаа ирээд шалгахад үнэмлэх сунгагдсан байна. Үүнд ямар ч оочер дараалал хүнд суртал байхгүй. Хамгийн том доромжлол бол ард түмэн төрдөө дарлуулах шиг том доромжлол байхгүй. Би сонгосон мөртлөө даргаа царайчилна гэдэг том доромжлол. Эзэд ээ сэрцгээ толгой дээр нь гараад суучихсан нүдийг нь дараад , чихийг нь бөглөчихсөн, эзэн ямар үүрэгтэй гэхээр мушилзаж сайхан инээх үүрэгтэй, тэгээд толгой дохиж байвал сайн. Сонсдогггүй хардаггүй. Хамгийн их авч хэрэгжүүлж байгаа засгийн хэлбэр бол “Цахим засаг”. Саяхан Тони Блейр гарч үг хэлсэн. “Манай төрийн нийт үйлчилгээний 75% нь компьютерт орсон. 100% төрийн үйлчилгээг оруулахын төлөө явна.” Ямар зорилт тавьж байна вэ гэхээр G7 буюу өндөр хөгжилтэй 7 орон дотор иргэд нь хамгийн их интернэтэд холбогддог, Дэлхийд хамгийн хямд үнээр орж болдог, тийм интернэтийн системийг байгуулна. Цахим засгийн сайн тал нь нийгмийн зөвшилийг бий болгож өгдөг, бүгдээрээ оролцдог, санаа бодлоо хэлж ярих боломжтой байдаг учраас шийдэх асуудлыг гаргаж ирдэг, түүнийг шийдэх хөрсийг бий болгож өгдөг, ил тод байдлыг авчирч байдаг, шинжлэх ухааны хамгийн сүүлийн үеийн ололт амжилтууд тэр цахим засгаар орж байдаг. Үнэхээр тийм байвал жалганы жижиг улс төрийн атаманууд хувийн сонирхолууд алга болдог. Улс төр хаалттай байдаг. Манайд бол 1,2 хүн шийддэг, улс төрийн бодлого хатуурч хатингардаг, муу хүн цугладаг, төрд хүрэх хэн нэг даргаар аятайхан амьдрах гэсэн хэсэг нь хоргодох бас тодрох байр болж хувирдаг. Мэдээж түүн дотор сайн хүн хэдэн мянгаараа байгаа . Гэхдээ түүнд шалгуур байдаггүй учраас тэр рүү бүгд тэмүүлэн дайрч байна. Улс төр бол өнөөдөр хамгийн том ажил олгогч болж хувирсан. 15000 хүн солигдоно гэдэг хамгийн том ажил олгогч болж байгаагийн шинж.

Оффисын менежмент саарал ордонг хувьчилбал тэр хүн орон зайг ямар сайн ашиглах бол. Гадны хүн ирээд гайхаж байсан. Ийм хүйтэн орон ийм том байшинг халаах гэж мөн ч их хөрөнгө зарж байгаадаа гэж гайхаж байсан. Зүгээр л саарал ордон руу бүх яамд орж болохоор байгаа. Улс нь хогондоо дарагдсан, зах зээл үү төр үү.Зах зээлд нь өгсөн. Хог цэвэрлэхдээ хүртэл хувиасаа дор байна.

Саяхныг хүртэл нийт төсөвийн 660 тэрбумын 90%-ийг 30 компани бүрдүүлдэг. Тэр нь 1996,1998 оноос өмнө төрийн компани байсан. Эрдэнэт үйлдвэрээс 2-3 дахин том Оюу толгой хэмээх орд ҮНБ-ийг нэг дахин өсгөнө гэж байна. Түүн дээр төр 51% - дээр нь ороод өөрийнхөө лицензээр ороод гаднаас хөрөнгө оруулагчийн 49% дээр ороод тэндээсээ өөрийнхөө бүх ноогдол ашгийг аваад 200 сая доллар жилдээ татаж авах юм бол бусад компаниудтай татвар гэж яриад шаардлагагүй. Зах зээл рүү орчихлоо ардчилал олонхийн дарангуйлал гээд яривал Монгол хөгжихгүй. Монголыг хөгжүүлэхэд зах зээл , ардчиллаас илүү юм хэрэгтэй. Бид бол зөвхөн сүргийнхээ хашаанд л орсон. Цахим засгийн газрыг Монголд яаж хөгжүүлэх вэ?

Монголын цэргүүд Ирак руу явсан. 9 сарын 11 болоход түүнийг Монгол хамгийн түрүүнд буруушаасан мэдэгдэл гаргасан. Буш данс нээгээд түүнд 9 тэрбум долларыг хийхээ амласан. Мөнгө авах шалгуурт Монгол эхний 10 т явж байгаа. 50-70 долларыг Монгол авах ёстой болж байгаа. Надад Монголын ард түмэнд итгээд тэр мөнгийг өгөх юм бол түүнийг шууд Цахим засагт зарцуулна. Өөрөөр хэлбэл төрийн хүнд суртал, авилгалыг алга болгоё. Авилгал хэдийд алга болох вэ гэвэл даргатай хүн уулзаж, дарга өөрийнхөө албан тушаалаар айлгаж зөвшөөрөл өгч, чухал царайлж төрийн албаны нэрээр томордоггүй л бол алга болно. Их дээд сургуульд баазуудыг байгуулж 20 саяыг бүгдийг цахим засаг руу оруулахад хангалттай. Монголд хамгийн түрүүнд өгөх ёстой боловсрол бол техникийн боловсрол. Техникийн боловсролд бүгдийг өгөөд явуулахад бүх талаар хожино.

асгийг засварлахын тулд эхний ээлжинд авах арга хэмжээнүүд

• Засаг захиргааны нэгж бүрт шууд оролцоотойгоор шийдэж байх асуудлыг шат шатанд нь тодорхойлж өгөх

• Ард түмний санал асуулгаар шийдвэрлэж байх асуудлыг тогтоож зарлах

• Сонгогдсон томилогдсон төрийн албан тушаалтныг эргүүлэн татах эрхийг иргэдэд эдлүүлэх

• Иргэдийн мэдээллийн эрхийг хуульчлан баталгаажуулах

• Төрийн үйлчилгээнд стандарт тогтоох, стандартад нийцсэн үйлчилгээг төр, хувийн хэвшил, иргэн төрийн байгууллагатай өрсөлдөн олон нийтэд үзүүлдэг байх

• Төрийн зайлшгүй гүйцэтгэх ажил үйлчилгээг ялгах, түүнд таарсан бүтцийг бий болгох

• Олон нийтийн аюулгүй байдал, аюулгүй ажиллагааны чиг үүргийг заалгах, улс төрийн нөлөөллөөс бүрэн салгах

• Эдийн засгийн бодлогын зохицуулалтыг тодорхойлж, хязгаар тогтоож өгөх

• Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх төрийн зардлыг жил бүр 10%-иар бууруулж дээд тал нь ДНБ-ний тавны нэг хувиас хэтрэхгүй байхаар тогтоох

• Цахим засгийн төслийг иж бүрэн сургалт, судалгаа, боловсон хүчин, үйлдвэрлэл хэрэглээний түвшинд цогцоор нь хэрэгжүүлэх. “Бидний өвөг дээдэс улс гүрэндээ дээдийн сайхныг цогцлохын тулд төрийг төвхнүүлэхээс ажлаа эхэлдэг байжээ. Төрөө засахын тулд гэрээ засдаг байж, Гэрээ засахын тулд биеэ засдаг байж. Биеэ засахын тулд сэтгэлээ засдаг байж, сэтгэлээ засахын тулд ухаан санаагаа хурцалдаг байж. Ухаан санаагаа хурцлахын тулд эрдэм шамдан суралцдаг байж. Эрдэм мэдлэгийг олохын тулд ихийн их эрэл хайгуул хийдэг байжээ.

Эрэл хайгуул хийсний хэрээр эрдэм мэдлэг тэгширнэ. Эрдэм мэдлэг тэгшрэхийн хэрээр ухаан бодол цэгцэрнэ. Ухаан бодол цэгцрэхийн хэрээр сэтгэл санаа ариусна. сэтгэл санаа ариусахын хэрээр хүний зэрэгт хүрнэ. Хүний зэрэгт хүрсэнээр амьдрал ахуй дэвжинэ. Амьдрал ахуй дэвжсэнээр төрийн нуруу төвширнө. Төрийн нуруу төвширснөөр улс гүрэн даяар амар амгалан, баяр баясгалан бялхана.

” Биеэ засахын тулд сэтгэлээ засдаг байх, сэтгэлээ засахын тулд ухаанаа өргөжүүлдэг байх. Черчилль нэг удаа лекц унших болж: “Хэзээ ч битгий бууж өг. Гэсэн үгийг гурван удаа хэлээд гарсан гэдэг.

“Хөгжих эс хөгжих”

Хөгжлийн төлөөх зорилгод бид нэгдэж чадах уу?

Хөгжихөд мөнгө л дутаад байна уу эсвэл…

• Хөгжилд хүрэх гэдэг өөрийн хэрэгцээг бүтээж чаддаг эсвэл хуримтлуулж чаддаг байхыг хэлнэ.

• Хэрэгцээт зүйлээ бүтээх эсвэл бий болгох нь чухал. Хөгжихийн тулд уламжлалт биш, онцгой зүйлийг л олж хөгжүүлэх тухайлбал хүчирхэг далайн боомт бий болгож Сингапур хөгжсөн /30 жилийн өмнө хэн ч мэдэхгүй нэг л арал байсан / тэр чигээрээ худалдааны татваргүй гаалийн бүс болгож хөгжүүлсэн. Нэг талаас нь 30 минут давхиад л туулах газар, нутаг шүү дээ. өнөөдөр банк, санхүүгийн том төв болсон.

• Япон будаа тарьсан, нэхмэл нэхсэн л орон байсан. / радио техник хөгжүүлсэн…/

• Хятад / Монгол, Манж, Мао гуравт дарлагдсан орон байсан шүү/

• АНУ бол хүний оюун ухааныг үнэлж чаддаг орон. Хөгжлийн түлхүүр нь хүний оюун санааг хөгжүүлэх тэд биотехнологийн талаар л хөшүүрэг хийсэн. 200 жилийн өмнө бүх л асуудал манайтай адил байсан. Тиймээс хөгжлийг холоос эрж, харах хэрэггүй.

• Хүмүүс ямарваа сургалтыг их үнэтэй байна гэдэг. Гэтэл сурахгүй байгаад л үз. Сурахгүй байснаараа та улам их төлбөр төлдөг дөө. Үнэгүй юм гэдэг дэвшилгүй зүйл байдаг. Бүх зүйл ямар нэгэн байдлаар харагдаж байдаг ч зохицуулагдаж байдаг.

• Эрүүл, боловсролтой, сайн хүмүүсийн төлөө гэсэн гурван санаанд л хөгжлийг ярьж байх. Тухайлбал АНУ-д ороход хүүхдээс 5 төрлийн вакцин хийсэн үү гэж асуудаг л даа. Тэднийг дөнгөж төрөхөд хийх нь чухал байдаг. Тэгээд л улсынхаа хилээр нэвтрүүлдэг.

• Хүний буй болгож баялаг бол сургалт, суралцахын тулд зардал, чадварын тулд зардал.

• Боловсролоо өөд нь татахад стандарт бий болгох нь чухал. Манай анхан шатны боловсрол гологддоггүй л дээ. Дээд боловсролд хэл сурах гэж ихэнх жилээ бардаг. Та бидэнд оногдсон асар их баялаг бол цаг хугацаа шүү дээ. Харвардад 3 хичээлээс нэгийг л сонгон авдаг. Бусдыг нь өөр сургуулиудаас авдаг.

• Дэлхийн магадлан итгэмжлэгдсэн сургуулийг Монголд байгуулах юм бол Азийнхан боловсролоо эндээс л авна. Багш нараа л яаралтай бэлтгэх… ингэхэд л Монголд дэлхийн хэмжээний боловсрол олох боломжтой болно.

• Австрали бол боловсрол экспортлодог орон. Индонезоос 40000 оюутан сурдаг.

• Төрийн зүгээс бол инженерийн болоод техникийн хэрэгслээр дэмжих

• Бусад оронд боловсрол дээр мөрддөг тодорхой журам байна. Тухайлбал:

1. Тэр сургуулийн шаардлага

2. Хүн бүрийн үнэ цэнийг ашиглах

3. Хуурах ойлголт байхгүй /хүний санааг авсан л бол заавал бичих/

4. оюутанд хүйсийн хувьд дарамт, алагчлал байдаггүй гэх мэт

• Ийм шаардлага тавигдаж байж боловсрол бол боловсрол шиг байдаг. Боловсрол бол өөрөө л амьдрал байдаг. Түүнийг шийдэх чадварыг л боловсрол гэдэг.

• Боловсрол дээр хөрвөх чадвар чухал. Өнөөдөр хүн бүр хөрвөх чадвартай байх. /англи хэл, хувийн зохион байгуулалт, дур сонирхолоо жолоодох чадвар/ тогтоосон дэг журмыг хэвшүүлж сурах нь чухал шүү дээ.

• Орчин үеийн хүн юу мэдэж байх /наад захын хэрэглээний кридет картыг ашиглаж чадах мэдэхгүй л бол тэр нийгэмд амьдрах боломжгүй/ зөвхөн хоол унд гэх