С.Б.Бат-Эрдэнэ
_ Өчигдрийн өдрийн 2008-04-09 Лхагва гариг өглөөгүүр Бээжингийн олимпын бамбарын дэлхий тойрох буухианы тухай шинэ, соргог мэдээ мэдээлэл олоод авчих санаатай суваг сольжээ суутал NHK- ийн өглөөний 10 цагийн мэдээгээр Ямакучи кен Уулын ам- аймаг -д хэн нэгэн этгээд хэдхэн муу мөчир огтолж аваад явчихсан тухай гарч байнаа. Чааваас, зайлуул гурван зуухан ширхэг Сакура модны мөчир үзүүрээс нь л тайран хулгайлж аваад мөрөө буруулчихаж. Уаа цус гэж, юун ч сүртэй юм бэ дээ, ТВ-ийн суваг болгоноор л, цаг болгоны мэдээгээр цацаад л... цацаад л...Ажлаа хийгээд жолоогоо мушгиад замд явж байхад ч радиогоор бас яриад л... яриад л...Тэгж байтал оройны мэдээгээр нь бас л гарч байнаа. Нэгэн Наран эр л хэдэн зоосны ашиг харах гээд тууж орхисон нь баригдчихаж, ёстой азгүй Баагий вэ гэж. Гэхдээ тэр эрийг зурагтаар гаргасангүй, гаргасан ч нүүр царай, дуу яриаг нь ч танигдахгүйгээр өөрчилж, хаагаад гаргана. Хэдийвээр тэр этгээд муу үйл хийсэн ч гэсэн хэргийн учир гүйцэд тайлагдаагүйн учир хүний эрхийг ингэж л дээдлэж, хамгаална. Ямартай ч байсан мөхөсхөн миний, Япон хэлэндээ ядмагхан, мэдлэг дутуугынх хальт, мөлт багцаалдаж ойлгосоноор бол Ханами Сакура цэцгийн баяр болж байгаа хотуудад аваачиж ширхэгийг нь 250-хан ээнээр зарах гэж яваад баригдсан юм байж. Мэдээж тэр мөчрийг баярлаж хөөрөн худалдаж авсан улсууд нь гаднаа аваачаад тарьж, ургуулан арчилах нь тодорхой л доо. Гэхдээ л аравхан хоноод хагдраад алга болдог, аравхан хоногын настай нэг муу цэцгэнцрийн мөчрөнцөр шүү дээ. Тэр гурван зуухан мөчирнөөс үзүүрийг нь тайраад авчихлаа гээд тэр Сакурагын моднуудаас дутсан, дундарсан юм алга, харахад яг л хэвээрээ, Сакура цэцэг нь алаглаад л байдгаараа л байж л байна билээ. Яг л хэвээрээ...
Гэвч эзэнтэй юм гэдэг ийм л байдаг ажгуу. Тэр хулууж авсан нөхөр ч Япон хүн, Япон орныхоо иргэн нь, эзэн нь яах аргагүй л Япон хүн бөлгөө. Тэр хэдэн мөчрийг гадны хэн нэгэн этгээд хулгайлж аваад, гадагшаа гаргачихсангүй. Нутагтаа л үлдэнэ. Үлдэх үлдэхдээ төрлөх Наран нутгийнхаа энд, тэнд дахиад 300 ширхэг Сакура цэцгийн мод болон үржин, соёолон ургана. Гэвч тэр азүй эр хууль бус үйлдэл хийсний учир хариуцлагаа хүлээнэ. Хуулинд яаж заасан тэр хэмжээгээр торгууль ч юм уу аль эсвэл биеэр эдлэх ял ч юм уу ямарч л байсан тэр хүн хуулийн этгээдийн учир тохирсон ял шийтгэлээ хүлээх, эдлэх нь бол гарцаагүй. Тэр азгүй Наран Баагий Эзэн хааны хамаатан байгаад ч, ерөнхий сайдын төрсөн дүү байсан ч, ойгүй баян эзэн байсан ч ер нь хэн ч байсан хуулийн насанд хүрсэн хуулийн этгээд л мөн бол ямар нэгэн найраагүй, хуулийн дагуу зохих шийтгэлээ хүлээж л таарна. Энэ бол ёс.Би санаж байна, одоогоос гурван жилийн тэртээ нэгэн залуухан эр Хоря-Учи билүү дээ нэрийг нь сайн санахгүй байнаТухайн үед 31- 32 настай байсан Япон нутагт чухамхүү од болж байсан юм. Маш толгой сайтай, маш их хөрөнгөтэй, маш их хөдөлмөрч гээд л юм, юмаараа гайхуулаад л ТВ-ийн суваг болгоноор өдөр, цаг болгон гарч элдэв нэвтрүүлгүүд, реклам суртачилгаа гээд гарахгүй юмгүй жинхэнэ од болж байсан юм. Тэр үед Фүжи-Тэрэби Телевиз -г авах гээд өрсөлдөөд бараг л авч байсан чинь... Нэг л өдөр хорвоо буруугаар эргэн хэрэгтний ширээнд сууж орхих нь тэр. Би ч бодож байлаа, ийм их нэр хүндтэй, бас тэгээд ойгүй баян өч, төчнөөн оку ман ээнэ тэрбум ээнэ -ий хөрөнгөтэй, ийм том сачо дарга-эзэн хүн яагаад ч ял авахгүй байлгүй дээ гэж. Тэр үед биеийн хүчээ үнэлж байсан сачотайгаа цайны цагаар чадан ядан буу халахад “Хичнээн ч их мөнгөтэй ч байсан хамаагүй, хичнээн ч том сачо ч байсан ялгаа байхгүй ээ. Энэ залуу одоо ингээд өнгөрсөн” гэж байсан нээрэн л тэгээд нэг л өдөр шүүхээр таслагдаад хэдэн жилийн ч ял авсан юм бүү мэд, түүнээс хойш огт сураггүй болсон юм. Хууль бол хууль л байдаг юм байна, хууль бол гууль биш л байдаг юм байна. Манайхан шиг согтуугаар Ланд унаж хот дундуур давхиад, гэмгүй мөрөөрөө явсан цэцэг цэврүү шиг, амьдралын амт шимтийг ч үзэж амжаагүй хоёрын хоёр залуугын амь насыг бүрэлгэж орхичихоод “Миний найз засаг дарга, би компаний эзэн” гээд согтуурхаад байдаггүй л юм байна... гэсэн шүү юм бодсоон шиг, эрт одоод болсон үйл явдлыг эргэцүүсэн шиг Монголынхоо мэдээг үзвээ..Одоогоос арваад жилийн тэртээ, тухайн үеийн манай хааны тухай ярьж байгаа нь сонинхон, содонхон санагдлаа. Хаан гэхээр эрхэм уншигч та гайхах байх л даа. Би ухаан орох бага балчир наснаасаа үлгэр, домог хууч сонсож, өсөх идэр наснаасаа уран зохиолын ном л уншиж хүмүүн болон төлөвшсөн нэгэн. Ном уншдаг гэхээр нэг л их үүх түүх, филисофи өөр юу, юу ч байдаг билээ дээ нэг л их танин мэдэхүйн ном уншдаг байсан гэж бодов доо, том эндүүрэл болно шүү. Зүгээр л гарт тааралдсан үлгэр, домог, зөгнөлт, түүхэн, хайр дурлалын, адал явдалт гээд нэг тиймэрхүү уран зохиолын ном л уншдаг байсан, тэр улс төр, хууль мууль бол бүр ч үгүй шүү дээ. Тиймийн учир өөрийн мэдэхгүй ерөнхийлэгчийн засаглал, парламентийн засаглал, шүүх засаглал, засгийн газар, ерөнхий сайд энээ, тэрээ... аль нь ч хамгийн том нь юм, хэн нь ч хамгийн эрх дархтай нь байдаг юм бөө мэдийн учир үлгэрт гардаг ойлгоход хамгийн дөхүүтэйгээр нь тэр улсынхаа хамгийн том хүн нь хаан байдаг гэдэг утгаар нь аваад хаячихлаа хө. Боловсрол эзэмшээгүй намайг бүү зэмлээрээ дээ хө, тэгээд ч хүн болгон их, дээд боловсролтой байх албагүй шүү дээ. За олныг үл нуршин цааш нь өгүүлсүү.ТВ-5-ын “ЦАГ” �4-р сарын 9-ний өдрийн хөтөлбөрөөр өгүүлэх нь:В-5-ын “ЦАГ” �4-р сарын 9-ний өдрийн хөтөлбөрөөр өгүүлэх нь:...Монгол улсын анхны ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай Тамсагын нефтээр энгэрээ мялаан баярлаж байсан нь саяхан мэт санагдавч арваад жил өнгөрчээ. Анхандаа Америкчууд ажиллаж байгаад Хятадуудад зарчихсан Энд бас л мөхөс миний ойлгохгүй логик байгаа юм. Хаа байсан гадаад далайн цаадах алсын Амайрахчууд миний нутгийн газар шороо, эд баялгыг яагаад Хятадуудад зарчихаж байгаа юм бол, ёстой чөтгөр бүү мэд , бага сага юм олборлодог, олборлосноо өмнөд хөршрүү гаргадаг гэхээс өөр тоймтой мэдээлэл жирийн иргэдэд байхгүй байгаа... Монголын эрдэмтэд болон, иргэний хөдөлгөөнүүд “Сүүлийн үед маш сайн нефть гарч байгаа, үүнийг Хятадууд худлаа яриад, Монголд үүнийг шинжлэх лабратори байхгүйг далимдуулаад ийм зүйл хийгээд байна” гэсэн хардлага ч явдаг... Үнэхээр ч манайд шинжлэх лабратори нь байхгүй болохоор Хятадуудын хэлснээр л явдаг нь үнэхээр харамсалтай... Тамсагбулагаас гарсан хар алтны чанар муу гэж энэ ордыг эзэмшиж байгаа “Петро- Чайна- Дайжин” За буруу бичсэн байж магадгүй шүү, сонссноороо биччихлээ компанийн удирлагууд хэлсээр ирсэн. Өөрөөр хэлбэл Тамсагаас гарч байгаа нефтийн 60-70% нь ус байдаг гэсэн. Гэвч үүнийг нотлох лабратори манайд байдаггүйн учир дээрхи компанийн дэргэдэх лабраторийн хийсэн шинжилгээнд итгэж, бас хардсаар иржээ. Гэхдээ нефтийн ус агуулах чанар нь доошлох тусам багасдаг гэж мэргэжилтнүүд хэлсээр ирсэн. Иймээс Тамсагаас нефть олборлосоор арваад жил болоход усны агуулга ямар байгаа талаар хамгийн сүүлийн үеийн шинжилгээний дүнгийн талаар “Петро- Чайна –Дайжин” компанийн дэд ерөнхийлэгчээс асууж лавлалаа:-Усны агуулга урд нь ямар байсан, одоо ч яг тэр л хэвээрээ байгаа. Ийм ч учраас манай компани жил бүр алдагдал хүлээсээр ирсэн. Мөн сайхан мөөрч байнаа, илжиг чинь Жишээлбэл: 2007 онд 200 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийж, газрын тосноос 40 сая долларын орлого олсон. Үүнээс 8 сая долларыг Монгол улсын ЗГ-т гэрээний дагуу өгсөн байгаа. Түүнээс харахад бид маш их алдагдалтай ажиллаж байгаа... Аа яа яа яа, үнэхээр агуа их өглөгч, тусч ард түмэн л гэж ийм байдаг байх даа. Ганцхан жилд л та бидний төлөө, Монголын ард түмний төлөө 168 сая ногоон төгрөгийн алдагдалтай ажиллаад байна гэнэ шүү дээ. Бүхэл бүтэн улс биш, ердөө л нэг ганц захын газрын тосны компани шүү дээ. Тэр дундаа манайхан шиг салан палан зантай хэнэггүй хүмүүс биш, нарийнаараа суусан газраасаа шороо атгадагаараа зартай, цуутай Хятадууд гээд боддоо. Фү-ха-ха, ү- хэ-хэ, үнэмшиж болдог бол үнэхээр сайхан явдал шүү. За, за өөрийн цадиггүй амыг хамхин цааш нь үргэлжлүүлье.... Хэрвээ тийм л огт ашиггүй ажиллаж байгаа юм бол яагаад өдийг хүртэл гараад явчихалгүй Тамсагт хоргодоод байгаад байна вэ?... Түүнээс гадна манай хилийн боомтоор яг хичнээн баррель нефть жилд, сард, өдөрт гарч байгааг хянах хяналт бас л байхгүй, Хятадын тал хэд гэж цаасан дээр бичсэн байна түүгээр нь цааснаас цаасан дээр бичсэнээр нь тулгаж хараад гаргадаг байх юм. Уг нь яг хичнээн тонн нефть ачаалж байгааг шалгаж хянадаг гаалийн хяналтын талбай Тамсагт баймаар юмаа... 1997 оноос эхлэн Бичигтийн боомтыг байгуулж үүгээр дамжуулан гаргадаг болсон... Бичигтийн боомтоор сард жаран таван мянган тонн Энэ нь хянах ямар ч боломжгүй, Хятадуудын өөрсдийнх нь бичсэнээр тэр гэсэн шүү! нефтийг урд хөрш рүү гаргадаг. Дорнодын талаас гарсан түүхий нефтийг ачсан арван таван машин өдөр бүр Сүхбаатар аймгын Бичигтийн боомтоор урд хөршийг зорьдог байна. Тамсагаас гарсан нефтийг хоёр орны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу Хятадын тал 55%, Монголын тал 45% -ийн ашгийг тус, тус хувааж авдаг. Цаашид ч энэ хэвээр нь байлгахыг Хятадын тал хүсдэг, хэрвээ өөрчлөх алхам Монгол улсын ЗГ-аас гаргавал дээрхи Хятадын компани танай улсаас гарах болно гэж сүрдүүлдэг гэнээ. Энэ сүрдүүлгэнд зарим нэгэн төрийн түшээдийн өвдөг нь чичирдэг гэж учир мэдэх хүмүүс хэлж байлаа... гэсэн нэг ийм мэдээ явж байна. Ямарч байсан сэтгүүлч, сурвалжлагч нар газар дээр нь очоод сурвалжлаад олоод ирсэн мэдээлэл нь энэ. Ингэхээр Монголчууд бид юмаа мэдэж байна уу? Эзэн нь юмаа мэддэг гэсэн нөгөө ардын үг маань хаачав аа? Ганц Тамсагын нефтээр ч тогтохгүй илүү дутуу сонин, сэтгүүл сайтуудын мэдээлэл харж байхад Өмнө-Говь, Дорно-Говь гээд аймгуудын том, жижиг нүүрсний уурхайнуудын баялгууд бүгд л үнэгүй шахам, бүр дотооддоо зарагддаг үнэнээс ч доогуур үнэлэгдэн урд хөршийг зорьдог гэж байгаа. Энэ эх оронд минь эзэн байна уу?Ингээд би бодлоо. Багадаа зуны амралт эхлэнгүүт л хөвгүүд, охидуудгүй хот, хөдөөгүй л бүгд л өвөө, эмээгийнх рүүгээ, авгынх бас нагацынхруугаа гээд хөдөөг зорьдог л байсан. Бүгд зуны гурван сард бор ходоодоо тараг, цагаагаар дүүргэхээр өвөө, эмээдээ нэмэр болж гар, хөлийнх нь үзүүрт зарагдаж тус дэм болохоор аав, ээжийн албан томилолттойгоор хөдөөг зорьдог байсан. Харин очоод өвөө, эмээгийн хичнээн хайртай эрх ач, зээ нь ч байсан өвөөгийн зүсэлсэн даага, шүдлэнг л унаж өвөө, эмээгийн заасан тэр л билчээрт хонь, хургаа хариулдаг л байсан санагдана. Түүнээс биш би өвөөгийн хайртай ач нь гээд “Би тэр морийг унаж, энэ ууланд хонио хариулна...” гэж яагаад ч дураараа дургихгүй нь үнэн. Яагаад гэвэл тэр бүхний эзэн нь би биш, өвөө эмээ учир эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашиж байгаа нь тэр. Хэдийвээр хонь, мал идээд эргээд ургадаг өвс билчээр ч гэсэн хайрлан ариглаж, гамнаж байгаа нь л тэр. Айл, айлын малаа билчээх талбай нь ч бас л шугам татаж, хашаалж хатгаагүй л болохоос биш ерөнхийдөө заагтай, хувиартай л байсан санагдана. Булаг, шандны эхрүү бохир оруулахгүй, усруу цагаан идээний зүйл оруулахгүй, цагаан идээний савыг урсгал усанд угааж болохгүй гээд маш олон хориг, цээр л байдаг байсан. Аав, ээж минь өвөө, эмээ маань эх дэлхий, эх орноо хичнээн хайрлан хамгаалдаг байсан юм бэ, үнэхээр биширмээр. Тэгэхэд одоо... Даанч дээ, арай ч дээ, эх оронд минь эзэн гэж алга д Би үнэхээр уул уурхай, геологийн салбарын тухай юу ч мэдэхгүй л дээ. Гэхдээ л ямарч байсан газрын хөрсөн доор байгаа баялгын нөөцийг тэртээ Лондонгын хөрөнгийн биржийн хувьцааны үнээр тооцож ашгийг нь гаргадаггүй гэдгийг гадарлах, зохих хэмжээнд хөрөнгө оруулалт хийж мөнгө болон цаг хугацаа, хөдөлмөр зарж байж баялгаа эзэмшдэг гэдгийг бол хальт ч болов гадарлана л даа. Харин олборлоод гаргасан түүхий эдээ ингэж бусдын амаар, бусдын хэлснээр, бусдын хэмжсэнээр тооцон гадагшаа гаргадыг огт ойлгохгүй байна. Эрхэмсэг дээдсүүдээс бас дахин асууя, эх оронд минь, эх орны минь баялагт эзэн гэж байна уу? Хэрвээ эзэн гэж байгаа юм бол тэр нь хөрөнгө оруулагч нэртэй харийн даварсан гийчэд үү? Аль эсвэл энэ нутагт төрж өссөн, та бүхэнд итгэлээ өгөн сонгож төрийн түшээ болгосон Монголын ард түмэн үү? Аль эсвэл харийнхний доодхыг долоочих шахан долигнож, хэлсэн, хүссэн, шаардсан бүгдийг нь хуулиаа эвдээд, заалт, бүлгээр нь ч болтугай хулгайлан, хасан байж харийнханд морь нохой мэт үнэнчээр зүтгэн зөвхөн өөрийнхөө халаасыг түнтийлгэгч төрийн түшээд нэртэй авилгалч ноёд та бүхэн үү? Хэн юм бэ, энэ эх орны эзэд нь? Хэн нь юмаа мэдэх ёстой юм бэ?Байгалын баялагаа гадныханд ашиглуулах гэж дайн болсон юм шиг онги татан эргүүлүүлсэн унаган байгаль минь цаг, өдөр ирэх бүрийд цөлжин хоосорч байгаа эх нутаг минь, ээ чааваас гэхээс өөр хэлэх ч муу үг олдохгүй байна.Барилга бариулах гэж Туулын сав газраас хайргыг нь зөөлгөж, ашиг олох гэж уулын амны моднуудыг нь нууцаар, хулгайгаар хяргуулсаар байгаад хатан тунгалга Туулын минь голын эрэг нь хаших усгүй болж байна. Ганц дээдсүүд ч гэхгүйгээр зөвхөн өнөөдрийнхөө талхны төлөө уул, уулын модыг, ой ойгоор нь газрын хөрснөөс арчигч хулгайн модны ченжүүд гэж хүн харахад ядарсан ч, ядуу зүдүүгээрээ түрий барьсан задарсан тэр гаруудыг ч эртхэн хазаарлаж зогсоохгүй бол эх орноос минь юм үлдэхгүй нь дээ. Гурван зуухан мөчир биш шүү дээ, бүх л бүтэн ойгоор нь хяргаад хаячихаж байна. Тэр алдарт Тужын нарс туужуун чинээ болсон гээд шогширч байгаа буурлын ярихыг ч бас сонссон л юм байна, алдарт Тужын нарснаас юу үлдсэн юм бэ, юм үлдсэн юм уу? Өнгөрсөн жил нэг сонин дээрээс уншиж байснаа санаж байна. “Энэ наад уулын мод дууссан, цаад уулын мод ч бас дуусч байгаа. Хоёр гурван уул давж явж холоос бэлтгэж авчирч байгаа болохоор их ядарч байна” гээд өөрсдийгөө өрөвдүүлэх гээд зүтгээд байгаа тэр модны ченж гээчийн яриаг одоо ч би мартаагүй л байна. Баруун, Зүүн Сэлбийн гол, Бааст, Дунд голууд хуурай сайр болоод удлаа. Хан Богд уулынхаа ар хормойд, Хатан тунгалга Туулаа хөвөөлөн дөчин дөрвөн жил Худлаа л даа Орост сурч байна гэж хоёр жил болсон, одоо амьдрал хөөн эхнэр хүүхдээ, нутагаа орхин гараад даруй таван жил хар ажлын мал болон барлагдаж байгаа ч цаг, мөч бүхэнд эх оронтойгоо сэтгэл, зүрхээрээ холбоотой байгаа л... хорвоогын тоосыг хөдөлгөхдөө халуун зунаар загас нь үй олноороо үхсэнийг өнгөрсөн зун л амьдралдаа анх удаа сонсоод чихэндээ ч итгээгүй, бас итгэхийг ч хүсээгүй. Гээд үнэн юманд итгэхээс өөр аргагүй. Хөр цастай хөхөө өвлийн цагаар загас нь агааргүйдэж үхсэн гэж сонсч явсан удаагүй, энэ өвөл л сонслоо. Хонгорынхон хордсон, хордоогүй... Жаргалантынхан хордсон, хордоогүй... бөөн л мэтгэлцээн. Циант натри- Хаадын хор Монголд минь харин ч нэг дураараа дургиж байх шиг вэ. Өнгөрсөн долоо хоногт л гэхэд дөчин чингэлэг, дөрөв биш шүү дөчин чингэлэг циант натри хилээр орж ирлээ л гэнэ... Энд, тэндгүй л мөнгөн ус асгарсан, агаарт ууршсан гэж сонсогдох боллоо. Мөдхөн Хатан Туулын минь эрэг хаших усгүй болсны учир мөнгөн усаар орлууллаа шүү гэж л бүү сонсогдоосой, еээ төрийн минь сүлд өршөө!Эрхэм ерөнхийлөгчөө, эрхэм ерөнхий сайдаа, эрхэмсэг төрийн түшээд минь ээ, та бүхнээс би бас дахин асууя:-Миний эх оронд эзэн гэж байна уу? Хэрвээ байгаа бол эх орны минь эзэд нь хэн юм бэ?
_ Өчигдрийн өдрийн 2008-04-09 Лхагва гариг өглөөгүүр Бээжингийн олимпын бамбарын дэлхий тойрох буухианы тухай шинэ, соргог мэдээ мэдээлэл олоод авчих санаатай суваг сольжээ суутал NHK- ийн өглөөний 10 цагийн мэдээгээр Ямакучи кен Уулын ам- аймаг -д хэн нэгэн этгээд хэдхэн муу мөчир огтолж аваад явчихсан тухай гарч байнаа. Чааваас, зайлуул гурван зуухан ширхэг Сакура модны мөчир үзүүрээс нь л тайран хулгайлж аваад мөрөө буруулчихаж. Уаа цус гэж, юун ч сүртэй юм бэ дээ, ТВ-ийн суваг болгоноор л, цаг болгоны мэдээгээр цацаад л... цацаад л...Ажлаа хийгээд жолоогоо мушгиад замд явж байхад ч радиогоор бас яриад л... яриад л...Тэгж байтал оройны мэдээгээр нь бас л гарч байнаа. Нэгэн Наран эр л хэдэн зоосны ашиг харах гээд тууж орхисон нь баригдчихаж, ёстой азгүй Баагий вэ гэж. Гэхдээ тэр эрийг зурагтаар гаргасангүй, гаргасан ч нүүр царай, дуу яриаг нь ч танигдахгүйгээр өөрчилж, хаагаад гаргана. Хэдийвээр тэр этгээд муу үйл хийсэн ч гэсэн хэргийн учир гүйцэд тайлагдаагүйн учир хүний эрхийг ингэж л дээдлэж, хамгаална. Ямартай ч байсан мөхөсхөн миний, Япон хэлэндээ ядмагхан, мэдлэг дутуугынх хальт, мөлт багцаалдаж ойлгосоноор бол Ханами Сакура цэцгийн баяр болж байгаа хотуудад аваачиж ширхэгийг нь 250-хан ээнээр зарах гэж яваад баригдсан юм байж. Мэдээж тэр мөчрийг баярлаж хөөрөн худалдаж авсан улсууд нь гаднаа аваачаад тарьж, ургуулан арчилах нь тодорхой л доо. Гэхдээ л аравхан хоноод хагдраад алга болдог, аравхан хоногын настай нэг муу цэцгэнцрийн мөчрөнцөр шүү дээ. Тэр гурван зуухан мөчирнөөс үзүүрийг нь тайраад авчихлаа гээд тэр Сакурагын моднуудаас дутсан, дундарсан юм алга, харахад яг л хэвээрээ, Сакура цэцэг нь алаглаад л байдгаараа л байж л байна билээ. Яг л хэвээрээ...
Гэвч эзэнтэй юм гэдэг ийм л байдаг ажгуу. Тэр хулууж авсан нөхөр ч Япон хүн, Япон орныхоо иргэн нь, эзэн нь яах аргагүй л Япон хүн бөлгөө. Тэр хэдэн мөчрийг гадны хэн нэгэн этгээд хулгайлж аваад, гадагшаа гаргачихсангүй. Нутагтаа л үлдэнэ. Үлдэх үлдэхдээ төрлөх Наран нутгийнхаа энд, тэнд дахиад 300 ширхэг Сакура цэцгийн мод болон үржин, соёолон ургана. Гэвч тэр азүй эр хууль бус үйлдэл хийсний учир хариуцлагаа хүлээнэ. Хуулинд яаж заасан тэр хэмжээгээр торгууль ч юм уу аль эсвэл биеэр эдлэх ял ч юм уу ямарч л байсан тэр хүн хуулийн этгээдийн учир тохирсон ял шийтгэлээ хүлээх, эдлэх нь бол гарцаагүй. Тэр азгүй Наран Баагий Эзэн хааны хамаатан байгаад ч, ерөнхий сайдын төрсөн дүү байсан ч, ойгүй баян эзэн байсан ч ер нь хэн ч байсан хуулийн насанд хүрсэн хуулийн этгээд л мөн бол ямар нэгэн найраагүй, хуулийн дагуу зохих шийтгэлээ хүлээж л таарна. Энэ бол ёс.Би санаж байна, одоогоос гурван жилийн тэртээ нэгэн залуухан эр Хоря-Учи билүү дээ нэрийг нь сайн санахгүй байнаТухайн үед 31- 32 настай байсан Япон нутагт чухамхүү од болж байсан юм. Маш толгой сайтай, маш их хөрөнгөтэй, маш их хөдөлмөрч гээд л юм, юмаараа гайхуулаад л ТВ-ийн суваг болгоноор өдөр, цаг болгон гарч элдэв нэвтрүүлгүүд, реклам суртачилгаа гээд гарахгүй юмгүй жинхэнэ од болж байсан юм. Тэр үед Фүжи-Тэрэби Телевиз -г авах гээд өрсөлдөөд бараг л авч байсан чинь... Нэг л өдөр хорвоо буруугаар эргэн хэрэгтний ширээнд сууж орхих нь тэр. Би ч бодож байлаа, ийм их нэр хүндтэй, бас тэгээд ойгүй баян өч, төчнөөн оку ман ээнэ тэрбум ээнэ -ий хөрөнгөтэй, ийм том сачо дарга-эзэн хүн яагаад ч ял авахгүй байлгүй дээ гэж. Тэр үед биеийн хүчээ үнэлж байсан сачотайгаа цайны цагаар чадан ядан буу халахад “Хичнээн ч их мөнгөтэй ч байсан хамаагүй, хичнээн ч том сачо ч байсан ялгаа байхгүй ээ. Энэ залуу одоо ингээд өнгөрсөн” гэж байсан нээрэн л тэгээд нэг л өдөр шүүхээр таслагдаад хэдэн жилийн ч ял авсан юм бүү мэд, түүнээс хойш огт сураггүй болсон юм. Хууль бол хууль л байдаг юм байна, хууль бол гууль биш л байдаг юм байна. Манайхан шиг согтуугаар Ланд унаж хот дундуур давхиад, гэмгүй мөрөөрөө явсан цэцэг цэврүү шиг, амьдралын амт шимтийг ч үзэж амжаагүй хоёрын хоёр залуугын амь насыг бүрэлгэж орхичихоод “Миний найз засаг дарга, би компаний эзэн” гээд согтуурхаад байдаггүй л юм байна... гэсэн шүү юм бодсоон шиг, эрт одоод болсон үйл явдлыг эргэцүүсэн шиг Монголынхоо мэдээг үзвээ..Одоогоос арваад жилийн тэртээ, тухайн үеийн манай хааны тухай ярьж байгаа нь сонинхон, содонхон санагдлаа. Хаан гэхээр эрхэм уншигч та гайхах байх л даа. Би ухаан орох бага балчир наснаасаа үлгэр, домог хууч сонсож, өсөх идэр наснаасаа уран зохиолын ном л уншиж хүмүүн болон төлөвшсөн нэгэн. Ном уншдаг гэхээр нэг л их үүх түүх, филисофи өөр юу, юу ч байдаг билээ дээ нэг л их танин мэдэхүйн ном уншдаг байсан гэж бодов доо, том эндүүрэл болно шүү. Зүгээр л гарт тааралдсан үлгэр, домог, зөгнөлт, түүхэн, хайр дурлалын, адал явдалт гээд нэг тиймэрхүү уран зохиолын ном л уншдаг байсан, тэр улс төр, хууль мууль бол бүр ч үгүй шүү дээ. Тиймийн учир өөрийн мэдэхгүй ерөнхийлэгчийн засаглал, парламентийн засаглал, шүүх засаглал, засгийн газар, ерөнхий сайд энээ, тэрээ... аль нь ч хамгийн том нь юм, хэн нь ч хамгийн эрх дархтай нь байдаг юм бөө мэдийн учир үлгэрт гардаг ойлгоход хамгийн дөхүүтэйгээр нь тэр улсынхаа хамгийн том хүн нь хаан байдаг гэдэг утгаар нь аваад хаячихлаа хө. Боловсрол эзэмшээгүй намайг бүү зэмлээрээ дээ хө, тэгээд ч хүн болгон их, дээд боловсролтой байх албагүй шүү дээ. За олныг үл нуршин цааш нь өгүүлсүү.ТВ-5-ын “ЦАГ” �4-р сарын 9-ний өдрийн хөтөлбөрөөр өгүүлэх нь:В-5-ын “ЦАГ” �4-р сарын 9-ний өдрийн хөтөлбөрөөр өгүүлэх нь:...Монгол улсын анхны ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай Тамсагын нефтээр энгэрээ мялаан баярлаж байсан нь саяхан мэт санагдавч арваад жил өнгөрчээ. Анхандаа Америкчууд ажиллаж байгаад Хятадуудад зарчихсан Энд бас л мөхөс миний ойлгохгүй логик байгаа юм. Хаа байсан гадаад далайн цаадах алсын Амайрахчууд миний нутгийн газар шороо, эд баялгыг яагаад Хятадуудад зарчихаж байгаа юм бол, ёстой чөтгөр бүү мэд , бага сага юм олборлодог, олборлосноо өмнөд хөршрүү гаргадаг гэхээс өөр тоймтой мэдээлэл жирийн иргэдэд байхгүй байгаа... Монголын эрдэмтэд болон, иргэний хөдөлгөөнүүд “Сүүлийн үед маш сайн нефть гарч байгаа, үүнийг Хятадууд худлаа яриад, Монголд үүнийг шинжлэх лабратори байхгүйг далимдуулаад ийм зүйл хийгээд байна” гэсэн хардлага ч явдаг... Үнэхээр ч манайд шинжлэх лабратори нь байхгүй болохоор Хятадуудын хэлснээр л явдаг нь үнэхээр харамсалтай... Тамсагбулагаас гарсан хар алтны чанар муу гэж энэ ордыг эзэмшиж байгаа “Петро- Чайна- Дайжин” За буруу бичсэн байж магадгүй шүү, сонссноороо биччихлээ компанийн удирлагууд хэлсээр ирсэн. Өөрөөр хэлбэл Тамсагаас гарч байгаа нефтийн 60-70% нь ус байдаг гэсэн. Гэвч үүнийг нотлох лабратори манайд байдаггүйн учир дээрхи компанийн дэргэдэх лабраторийн хийсэн шинжилгээнд итгэж, бас хардсаар иржээ. Гэхдээ нефтийн ус агуулах чанар нь доошлох тусам багасдаг гэж мэргэжилтнүүд хэлсээр ирсэн. Иймээс Тамсагаас нефть олборлосоор арваад жил болоход усны агуулга ямар байгаа талаар хамгийн сүүлийн үеийн шинжилгээний дүнгийн талаар “Петро- Чайна –Дайжин” компанийн дэд ерөнхийлэгчээс асууж лавлалаа:-Усны агуулга урд нь ямар байсан, одоо ч яг тэр л хэвээрээ байгаа. Ийм ч учраас манай компани жил бүр алдагдал хүлээсээр ирсэн. Мөн сайхан мөөрч байнаа, илжиг чинь Жишээлбэл: 2007 онд 200 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийж, газрын тосноос 40 сая долларын орлого олсон. Үүнээс 8 сая долларыг Монгол улсын ЗГ-т гэрээний дагуу өгсөн байгаа. Түүнээс харахад бид маш их алдагдалтай ажиллаж байгаа... Аа яа яа яа, үнэхээр агуа их өглөгч, тусч ард түмэн л гэж ийм байдаг байх даа. Ганцхан жилд л та бидний төлөө, Монголын ард түмний төлөө 168 сая ногоон төгрөгийн алдагдалтай ажиллаад байна гэнэ шүү дээ. Бүхэл бүтэн улс биш, ердөө л нэг ганц захын газрын тосны компани шүү дээ. Тэр дундаа манайхан шиг салан палан зантай хэнэггүй хүмүүс биш, нарийнаараа суусан газраасаа шороо атгадагаараа зартай, цуутай Хятадууд гээд боддоо. Фү-ха-ха, ү- хэ-хэ, үнэмшиж болдог бол үнэхээр сайхан явдал шүү. За, за өөрийн цадиггүй амыг хамхин цааш нь үргэлжлүүлье.... Хэрвээ тийм л огт ашиггүй ажиллаж байгаа юм бол яагаад өдийг хүртэл гараад явчихалгүй Тамсагт хоргодоод байгаад байна вэ?... Түүнээс гадна манай хилийн боомтоор яг хичнээн баррель нефть жилд, сард, өдөрт гарч байгааг хянах хяналт бас л байхгүй, Хятадын тал хэд гэж цаасан дээр бичсэн байна түүгээр нь цааснаас цаасан дээр бичсэнээр нь тулгаж хараад гаргадаг байх юм. Уг нь яг хичнээн тонн нефть ачаалж байгааг шалгаж хянадаг гаалийн хяналтын талбай Тамсагт баймаар юмаа... 1997 оноос эхлэн Бичигтийн боомтыг байгуулж үүгээр дамжуулан гаргадаг болсон... Бичигтийн боомтоор сард жаран таван мянган тонн Энэ нь хянах ямар ч боломжгүй, Хятадуудын өөрсдийнх нь бичсэнээр тэр гэсэн шүү! нефтийг урд хөрш рүү гаргадаг. Дорнодын талаас гарсан түүхий нефтийг ачсан арван таван машин өдөр бүр Сүхбаатар аймгын Бичигтийн боомтоор урд хөршийг зорьдог байна. Тамсагаас гарсан нефтийг хоёр орны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу Хятадын тал 55%, Монголын тал 45% -ийн ашгийг тус, тус хувааж авдаг. Цаашид ч энэ хэвээр нь байлгахыг Хятадын тал хүсдэг, хэрвээ өөрчлөх алхам Монгол улсын ЗГ-аас гаргавал дээрхи Хятадын компани танай улсаас гарах болно гэж сүрдүүлдэг гэнээ. Энэ сүрдүүлгэнд зарим нэгэн төрийн түшээдийн өвдөг нь чичирдэг гэж учир мэдэх хүмүүс хэлж байлаа... гэсэн нэг ийм мэдээ явж байна. Ямарч байсан сэтгүүлч, сурвалжлагч нар газар дээр нь очоод сурвалжлаад олоод ирсэн мэдээлэл нь энэ. Ингэхээр Монголчууд бид юмаа мэдэж байна уу? Эзэн нь юмаа мэддэг гэсэн нөгөө ардын үг маань хаачав аа? Ганц Тамсагын нефтээр ч тогтохгүй илүү дутуу сонин, сэтгүүл сайтуудын мэдээлэл харж байхад Өмнө-Говь, Дорно-Говь гээд аймгуудын том, жижиг нүүрсний уурхайнуудын баялгууд бүгд л үнэгүй шахам, бүр дотооддоо зарагддаг үнэнээс ч доогуур үнэлэгдэн урд хөршийг зорьдог гэж байгаа. Энэ эх оронд минь эзэн байна уу?Ингээд би бодлоо. Багадаа зуны амралт эхлэнгүүт л хөвгүүд, охидуудгүй хот, хөдөөгүй л бүгд л өвөө, эмээгийнх рүүгээ, авгынх бас нагацынхруугаа гээд хөдөөг зорьдог л байсан. Бүгд зуны гурван сард бор ходоодоо тараг, цагаагаар дүүргэхээр өвөө, эмээдээ нэмэр болж гар, хөлийнх нь үзүүрт зарагдаж тус дэм болохоор аав, ээжийн албан томилолттойгоор хөдөөг зорьдог байсан. Харин очоод өвөө, эмээгийн хичнээн хайртай эрх ач, зээ нь ч байсан өвөөгийн зүсэлсэн даага, шүдлэнг л унаж өвөө, эмээгийн заасан тэр л билчээрт хонь, хургаа хариулдаг л байсан санагдана. Түүнээс биш би өвөөгийн хайртай ач нь гээд “Би тэр морийг унаж, энэ ууланд хонио хариулна...” гэж яагаад ч дураараа дургихгүй нь үнэн. Яагаад гэвэл тэр бүхний эзэн нь би биш, өвөө эмээ учир эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашиж байгаа нь тэр. Хэдийвээр хонь, мал идээд эргээд ургадаг өвс билчээр ч гэсэн хайрлан ариглаж, гамнаж байгаа нь л тэр. Айл, айлын малаа билчээх талбай нь ч бас л шугам татаж, хашаалж хатгаагүй л болохоос биш ерөнхийдөө заагтай, хувиартай л байсан санагдана. Булаг, шандны эхрүү бохир оруулахгүй, усруу цагаан идээний зүйл оруулахгүй, цагаан идээний савыг урсгал усанд угааж болохгүй гээд маш олон хориг, цээр л байдаг байсан. Аав, ээж минь өвөө, эмээ маань эх дэлхий, эх орноо хичнээн хайрлан хамгаалдаг байсан юм бэ, үнэхээр биширмээр. Тэгэхэд одоо... Даанч дээ, арай ч дээ, эх оронд минь эзэн гэж алга д Би үнэхээр уул уурхай, геологийн салбарын тухай юу ч мэдэхгүй л дээ. Гэхдээ л ямарч байсан газрын хөрсөн доор байгаа баялгын нөөцийг тэртээ Лондонгын хөрөнгийн биржийн хувьцааны үнээр тооцож ашгийг нь гаргадаггүй гэдгийг гадарлах, зохих хэмжээнд хөрөнгө оруулалт хийж мөнгө болон цаг хугацаа, хөдөлмөр зарж байж баялгаа эзэмшдэг гэдгийг бол хальт ч болов гадарлана л даа. Харин олборлоод гаргасан түүхий эдээ ингэж бусдын амаар, бусдын хэлснээр, бусдын хэмжсэнээр тооцон гадагшаа гаргадыг огт ойлгохгүй байна. Эрхэмсэг дээдсүүдээс бас дахин асууя, эх оронд минь, эх орны минь баялагт эзэн гэж байна уу? Хэрвээ эзэн гэж байгаа юм бол тэр нь хөрөнгө оруулагч нэртэй харийн даварсан гийчэд үү? Аль эсвэл энэ нутагт төрж өссөн, та бүхэнд итгэлээ өгөн сонгож төрийн түшээ болгосон Монголын ард түмэн үү? Аль эсвэл харийнхний доодхыг долоочих шахан долигнож, хэлсэн, хүссэн, шаардсан бүгдийг нь хуулиаа эвдээд, заалт, бүлгээр нь ч болтугай хулгайлан, хасан байж харийнханд морь нохой мэт үнэнчээр зүтгэн зөвхөн өөрийнхөө халаасыг түнтийлгэгч төрийн түшээд нэртэй авилгалч ноёд та бүхэн үү? Хэн юм бэ, энэ эх орны эзэд нь? Хэн нь юмаа мэдэх ёстой юм бэ?Байгалын баялагаа гадныханд ашиглуулах гэж дайн болсон юм шиг онги татан эргүүлүүлсэн унаган байгаль минь цаг, өдөр ирэх бүрийд цөлжин хоосорч байгаа эх нутаг минь, ээ чааваас гэхээс өөр хэлэх ч муу үг олдохгүй байна.Барилга бариулах гэж Туулын сав газраас хайргыг нь зөөлгөж, ашиг олох гэж уулын амны моднуудыг нь нууцаар, хулгайгаар хяргуулсаар байгаад хатан тунгалга Туулын минь голын эрэг нь хаших усгүй болж байна. Ганц дээдсүүд ч гэхгүйгээр зөвхөн өнөөдрийнхөө талхны төлөө уул, уулын модыг, ой ойгоор нь газрын хөрснөөс арчигч хулгайн модны ченжүүд гэж хүн харахад ядарсан ч, ядуу зүдүүгээрээ түрий барьсан задарсан тэр гаруудыг ч эртхэн хазаарлаж зогсоохгүй бол эх орноос минь юм үлдэхгүй нь дээ. Гурван зуухан мөчир биш шүү дээ, бүх л бүтэн ойгоор нь хяргаад хаячихаж байна. Тэр алдарт Тужын нарс туужуун чинээ болсон гээд шогширч байгаа буурлын ярихыг ч бас сонссон л юм байна, алдарт Тужын нарснаас юу үлдсэн юм бэ, юм үлдсэн юм уу? Өнгөрсөн жил нэг сонин дээрээс уншиж байснаа санаж байна. “Энэ наад уулын мод дууссан, цаад уулын мод ч бас дуусч байгаа. Хоёр гурван уул давж явж холоос бэлтгэж авчирч байгаа болохоор их ядарч байна” гээд өөрсдийгөө өрөвдүүлэх гээд зүтгээд байгаа тэр модны ченж гээчийн яриаг одоо ч би мартаагүй л байна. Баруун, Зүүн Сэлбийн гол, Бааст, Дунд голууд хуурай сайр болоод удлаа. Хан Богд уулынхаа ар хормойд, Хатан тунгалга Туулаа хөвөөлөн дөчин дөрвөн жил Худлаа л даа Орост сурч байна гэж хоёр жил болсон, одоо амьдрал хөөн эхнэр хүүхдээ, нутагаа орхин гараад даруй таван жил хар ажлын мал болон барлагдаж байгаа ч цаг, мөч бүхэнд эх оронтойгоо сэтгэл, зүрхээрээ холбоотой байгаа л... хорвоогын тоосыг хөдөлгөхдөө халуун зунаар загас нь үй олноороо үхсэнийг өнгөрсөн зун л амьдралдаа анх удаа сонсоод чихэндээ ч итгээгүй, бас итгэхийг ч хүсээгүй. Гээд үнэн юманд итгэхээс өөр аргагүй. Хөр цастай хөхөө өвлийн цагаар загас нь агааргүйдэж үхсэн гэж сонсч явсан удаагүй, энэ өвөл л сонслоо. Хонгорынхон хордсон, хордоогүй... Жаргалантынхан хордсон, хордоогүй... бөөн л мэтгэлцээн. Циант натри- Хаадын хор Монголд минь харин ч нэг дураараа дургиж байх шиг вэ. Өнгөрсөн долоо хоногт л гэхэд дөчин чингэлэг, дөрөв биш шүү дөчин чингэлэг циант натри хилээр орж ирлээ л гэнэ... Энд, тэндгүй л мөнгөн ус асгарсан, агаарт ууршсан гэж сонсогдох боллоо. Мөдхөн Хатан Туулын минь эрэг хаших усгүй болсны учир мөнгөн усаар орлууллаа шүү гэж л бүү сонсогдоосой, еээ төрийн минь сүлд өршөө!Эрхэм ерөнхийлөгчөө, эрхэм ерөнхий сайдаа, эрхэмсэг төрийн түшээд минь ээ, та бүхнээс би бас дахин асууя:-Миний эх оронд эзэн гэж байна уу? Хэрвээ байгаа бол эх орны минь эзэд нь хэн юм бэ?
