Наймдугаар сарын аагим халуун өдөр байлаа. Дорнодын нүд алдам талыг зүссэн дардан зам улайстлаа халсан мэт. Замын хажуугаар ургасан сахлаг ногоон тэр уудам талыг хамба хилэнгээр битүү хучсан мэт халиуран харагдаж байв. Атар онгон нутгийн ногооны анхилам үнэр юутай тансаг вэ. Каграманов тэрэгнийхээ салхивч шилийг нээн, бүхээгнийхээ ирмэг дээр тохойлдоод, жолоогоо чанга барин хацар илэх зөөлөн салхи сөрж, хаазаа гишгэн «шидэж» байлаа.Тэрээр монгол нутагт очсон дороо Хэрлэнгийн түр зогсоолоос Халх голд хүргэх галт хэрэгсэл ачаад, ачааны хэдэн тэрэгний дунд цуваагаар явж байгаа нь энэ ажээ. ~Ачаа саатуулж болохгүй. Тэнд байлдаж яваа цэргүүд сумаар дутаж магадгүй. Замдаа аюулаас болгоомжилж яв. Дайсны онгоцны дайралттай тохиолдвол тэрэгнүүд салж таран, цаашлах замдаа цуваандаа нийлэх хэрэгтэй гэсэн тушаал авснаа тэрээр санаж явлаа. Хүчээ авсан ЗИС тэрэгний моторын хүнгэнэх дуун жолооч цэргийн давхих урмыг сэргээх нь бас зугаатай ажээ.
Каграманов хажуудаа суулгасан хүнгүй, урдаа яваа тэрэгний тоос шорооноос зайлсхийн зайгаа алсхан аваад жигдхэн хурдалж байв. Холын замд ийнхүү ганцаараа яваа хүний сэтгэлд бодогдох юм юутай олон байх вэ. Тэрээр цэрэгт татагдан мордохоос хэдхэн сарын өмнө хайр сэтгэлээ илэрхийлсэн захидлаар харилцан, амьдралаа нэгтгэхээр тохиролцсон хонгор бүсгүйгээ юу юунаас түрүүн санаж:
~Чи минь нээлттэй цонхоороо миний явсан зүгийг ширтээд зогсож байгаа болов уу. Эндээс зургаан цагийн зөрөөтэй болохоор манай тэнд ч оройн сэрүүн ороод, охид хөвгүүд нимгэн хөнгөн хувцсаа дэрвүүлэн цэцэрлэг дунд зугаацан яваа бий. Тэд хөгжилтэй байгаа даа хэмээн ганцаараа шивэгнэн ярьж, алтан шаргал үстэй, цэнхэр нүдэн бүсгүй юугаа мөрөөдөн санаж явлаа. Бас хар, хор ч бодогдолгүй яахав. Тэдний цэцэрлэгийн хашаа руу тэрэгчний хүү Сергей очих дуртай байсан даа» гэх шиг юм санаанд нь үе үе харван орж ирж байлаа.
Каграмонов нээлттэй салхивчаараа цээжээ гарган дуу аялж, исгэрэн явав. Нар баруунаа гудайн тэрэгний сүүдэр үлэмж томорч ирэв. Тал нутгийн захад хүрэх ягаа ч үгүй мэт, тэнгэрийн хаяа тэртээ алсад цэлийн харагдана. Цувааны даргын шийдвэрээр бүх тэрэг ногоон тал дээр бөөгнөрөн зогсож амраад, шатахуунаа сэлбэн саваа дүүргэж аваад хөдлөв. Харамсалтай нь гал тогооны хэрэгсэлгүйд хавчигдан энд бөөнөөрөө байж хооллох боломж гарсангүй.
За нөхөд минь бид саадгүй давхиад байвал өглөөний нартай уралдаад анги дээрээ хүрч очно. Тэнд сайхан амттай хоол бий. Битгий хоцроорой. Тэрэг шөнө саатвал гэрлээ гурав дахин асааж, унтраан дохио өгөх хэрэгтэй. За бушуу хөдлөе гэж цувааны дарга хэлээд машиндаа суулаа. Анаа л хязгааргүй цэлийх ногоон тал дундуур хүнгэнэн давхиж эхэллээ.
Нар тэртээ тэнгэрийн баруун хаяанд дөхөж очсон харагдав. Тэрэг саадгүй хүнгэнсээр урагш зогсолтгүй довтолгож байлаа. Гэнэт урд яваа тэрэгний жолооч улаан дарцаг өргөн хойш дамжуулж түгшүүр зарлаад «бушуу таралт хий» гэсэн дохио өглөө. Каграманов яаран бас дарцаг өргөж уг дохиог хойш нь дамжуулангаа байдлыг ажиглавал зүүн урдаас дайсны гурван онгоц агаар зүсэн гарч ирж үзэгдсэн дороо юу юун тухандгүй дээр нь тулаад орж ирэв. Цэрэг жолооч хамаг хүчээр жолоогоо баруун гар руугаа залаад замаа орхиж дайсны онгоцыг сөрөн хурдаллаа. Олныг бодох зав чөлөө түүнд байсангүй. Урд нь явсан тэрэгний тус газар бөмбөг дэлбэрч сонсогдов. Хаа юу ч болж, цувааны хэдэн тэрэгнээс аль нь дайсны бөмбөгөнд өртөн сүйрч байгааг Каграманов ажиж мэдэх сөхөөгүй л зам буруулан давхисаар байв. Агаарт ноёлж байгаа Японы дугуй наран тэмдэгтэй онгоцны нэг нь түүнийг дагаж хөөн, урд нь түрүүлж гараа замд нь бөмбөг хаяж байгааг тэрээр харсан дороо бас жолоогоо эргүүлэн залж зайлсхийн довтолголоо. Дэлбэрсэн бөмбөгийн хар утаа тэрэгний хажуу хоншоор дор харанхуйлан манарч, жигтэй их нүргэлсэн дуу чихийг нь дүлийртүүлэв. Барьж яваа тэрэг нь хааз гишгэсэн хүчээр хурдалж байгааг тэрээр мэдэрч байлаа. Онгоц хойно, урд нь гарч ярдаг хэдгэнэ адил ээрэн дагаад дээрээс нь буудаж эхлэв бололтой байн байн тас няс хийн сум исгэрэх нь бас сонсогдов. Каграманов жолоогоо баруун, зүүн гар руугаа огцом эргүүлэн дарж зам муруйлган дайсны сумнаас зайлж давхив. Онгоц дээгүүр нь ээрч ёрын муухай дуугаран дагаж буудсаар билээ.
Цэрэг жолоочид «Би үхэх байгаа. Яадаг билээ?» гэж бодох завгүй, тал тал тийшээ займчин сэлж давхихдаа «Дээр ачаатай яваа сум, гранат дэлбэрвэл галын шугаман дээр байгаа өөрийн цэрэгт аваачиж өгөх юмгүй болно. Яаж ийж байгаад ачаагаа дэлбэлүүлж орхихгүй юмсан» гэдэг ганц бодол хамаг оюун санааг нь юутай ч хуваалцалгүйгээр эзэгнэсэн байлаа. Онгоц ээрэн дагаж буудсаар, бүр хажуу хавирганд нь шороо манасхийлгэн тас няс буулгасаар билээ. Каграманов хаашаа яаж өөрөө явж байгаа, нөхөд нь юу болж байгааг ажиж мэдэх сэхээ авч чадахгүй, мурилзуулан эргэж, ташиж сэлэн давхисаар явав. Yлэмж хол зайд дайсны сумнаас бултан давхижээ тэр. Замд ганга жалга, эрэг гуу тохиолдохгүй, засаж тэгшилсэн мэт тал хөндийд давхиж байгаа нь түүнийг сүйрлээс аварч байсан нь мэдээж.
Каграманов онгоцны дуу намжихаар сэхээ аваад байдлыг ажвал нэгэнт үдэш болж орчинд бараан сүүдэр сүүмийн тулж ирээд алсын бараа тасарсан байлаа. Тэрээр тэрэгнийхээ хурдыг жаахан хасан огторгуйг шинжвэл японы ногоон саарал онгоц тэнгэрт хар цэг адил төдий бараатай болж гонгинон улисаар өөрөөс нь салж цааш агаарын уудамд алга болж замхарлаа.
Жолооч хүү сая цээж дүүрэн амьсгалаад тормос гишгэн тэргээ зогсоон дороо яаран бууж ачаагаа тойрч гүйн ажив. Хаягдан гээгдсэн зүйлгүй, харин татлага нь нэлээн суларч, зарим хайрцагтай юмны булан задарч сум сул асгарсан байлаа. Тэрэгний нь өрөөсөн шаврын хаалт цоо буудуулан, гэрлийн нэг том шил хагарчээ. Нам гүн чимээгүйн дотор тэр бүхнээ янзалж засах ажилд Каграманов ороод биеэ ажвал хамаг хувцас нь хөлсөндөө нэвтрэн зүсэр бороонд цохиулсан адил болжээ. Тэрээр татлагаа чангалаад тамхи асаан гүн сорж сэтгэлээ жаахан амраагаад сэхээ авч хөдлөх болов. Сандран давхисандаа болоод зүгээ алдаж, хаашаа чиглэн явахаа төсөөлж мэдэх аргагүй болжээ. Тэрэгнийхээ тоолборыг харвал өдөр амарч зогссоноосоо хойш нэг зуу гаруй км явсан байна.
Шөнийн нэвсгэр харанхуй нөмрөн орж ирээд алсын бараа харагдахаар бүр байлаа. Нөхдөө хаа явааг мэдэх баримжаа алга. Гэрэл асааж дохио өгье гэхэд дайсанд ойр очсон бол аюулд орох болно. Тэнгэрийн одыг хараад тэрээр баруун, зүүнээ олж мэдлээ. Гэлээ ч чухам хаашаа явж замаа олохыг мэдэх баримжаа даанч алга.
Каграманов уулархаг нутагт төрж өссөн болохоороо мэлийсэн талд орж ирээд баахан давхиж орхисон, бас шөнийн харанхуйг хэлэх үү, урьд нь огт явж үзээгүй нутагт хаашаа явна гэх вэ. Шийдэж хөдлөхөд тун ч хэцүү боллоо. Тэрээр тэрэгнийхээ хажууд зогсоод дэмий тал тал тийшээ харж гайхан баахан ажлаа. Зүг бүхнээс аюумшигт харанхуйд хучигдсан хавтгай тал нутаг сүүмийж харагдахаас өөр торойх юм даанч алгаа. Шумуул хөгжимдөхөөс өөр ямар ч чимээ анир сонсогдохгүй байв. Гайхахдаа тэрээр тэрэгнийхээ гэрлийг гурав асаан унтрааж, дүүрсэн хэрэг гэсэн шиг хий хашгирснаа:
~ Энэ ч болдоггүй хэрэг дээ. Нөгөө самуурай нь гэнэт нөмрөөд орж ирвэл би ганцаараа явж ч чадахгүй, сайндаа хоёр гурван япон сүлбэж алаад л баригдах хэрэг болох байгаа. Тийм дээр хүрвэл ч үзэлцэх л болно доо гэж Каграманов ганцаараа ярьж тэрэгний бүхээгт байгаа винтовоо авч сумлан, дайнд бэлэн болгоод хажуудаа тавьсан дороо, машинаа асаагаад барагцаалан бодож байгаа зүг рүүгээ хөдөлөө. Нүдэнд торох юм даанч алгаа.
Ямар их уудам хачин нутаг вэ, энэ. Энд хот суурин тарианы газар огт алга. Хамаг хүн амьтан нь дайн дажны хөлөөс зугтаагаад нүүж орхисон юмуу? Тэгсэн бол хоосон ч гэсэн орон байр, буурь суурь нь баймаар юм даа хэмээн тэрээр бас ганцаараа ярьж явав. Тэрээр нэлээн зайтай газар ганцаараа давхижээ. Сахлаг ногоо ургасан тун ч өөгүй тэгш газар урд нь харагдан дээгүүр нь цардмал замаар бөмбөрч байгаа адил дүнгэнүүлсээр байлаа. Каграманов ногоогоор битүү хучигдсан тэр газрын хөрсөн дээр юу байгааг нарийн ажиж явах боломжгүй байв. Тэрэгнийхээ хурдыг жаал нэмэн, хотоос маягийн хонхордуу газраар давхиж явтал гэнэт тэрэгний нь дугуйг хүчтэй чангаан ус шал палхийн дуугарч, урдах шилэн дээр нь шавар үсэрчээ. Мань эр тоормосоо гишгэсэн ч үгүй урагшаа жаахан дөхтөл тэрэг нь шаварт шигдэн суулаа. Эргэн гарах санаатай хэд холхиултал дугуй дороо хий эргэн ус шавар цацалж пижигнэн тэрэгний гол далд ортол шигдэх нь тэрээ. Яах ч арга алга. Каграманов тэрэгнээсээ буун харайгаад өвдгөөр хатсан шалбааг дунд үсрэн буунгуутаа сая сахлаг ногоогоор хучигдсан намагт орж шигдсэнээ мэдэв. Тэрээр баахан ноцолдсоноо тэрэгний дугуй дор хийх мод, чулуу эрж нааш цаашаа гүйлээ. Нүдэнд торж, гарт нь баригдах юм огт дайралдсангүй.
Адаглаад хад чулуу нь хүртэл дайжаад алга болдоггүй баймаар гэж жолооч гасалснаа эргэж тэргээ тойрон ажихад ганц хүн яаж ч ноцолдоод түүнийг шавраас гаргах нөхцөл алгаа. ~ За байз яах вэ? Өглөөний нарнаас өмнө намагнаас гарахгүй бол нөгөө японы онгоц ирж салам бөмбөгдөөд хавтгайлж орхих байгаа. Тэгээд би яах вэ? гэж тэрээр өөрөөсөө асуувал дотор нь хий цухалдан, аймшигтай олон юм бодогдож эхэллээ. Хоргодож гарсан сарны сүүн цагаан гэгээ сая ертөнцийг гийгүүлж, ойрын юмны бараа харагдахтай болов. Гэвч нүдэнд нь торойх хүн амьтан, мал юмны бараа даанч алга. Каграманов өвдөг тулсан шавар дундуур таваргаж тэргэндээ ороод винтов буугаа, дайзтай сумтайгаа хамт аваад:
~ Зүгээр зогсоод ч яахав дээ, юм эрье гэж амандаа гүвнэн шалбааг усны эх өөд сөрөх маягаар баруун гараа бариад алхаллаа. Чимээ аниргүй, нүдэнд торойх ч юмгүй хэвээр. Эргээд харахад тэрэгний нь бараа харагдахаа байлаа. Зэгсэн хол явжээ. Урд нь ухаа толгой маягийн газар дайралдав. Түүн өөд авирсаар яваад дээр нь гарав бололтой. Түр саатаж тамхи асаан ~ Хайчдаг юм билээ? Эргээд явбал тэргээ олохоо больдог хэрэг арай болохгүй байгаа? гэсэн юм бодогдож байв. Каграманов гайхаш барагдахдаа өндөр дуугаар хэд хашгираад хариу чимээ чагнав. Тэртээ баруун гарт нь нохой хуцах шиг боллоо.
Байз, санаа дагав уу? Yнэхээр нохой хуцав уу? гэж тэрээр ганцаараа яриад нөгөө чимээ гарсан зүг өөд яаран алхаллаа. Нэг готос гатлан бас нэг гүвээн дээр гараад мань эр дахин хоёр хашгирч чимээ өглөө. Yнэхээр нохой хуцаж хариу сонсогдов. Тэр зүг рүү яаран алхах замдаа «За байз? Би юун дээр яваад очиж орхих гэж байгаа бол? Дайсан энд арай ч байхгүй байхаа. Дарга маань өдөр ярихдаа нэг зуун наяад км яваад фронтын шугамд ойртож очно гэж байв. Түүнээс хойш би зуун км-ээс илүү хол яваагүй» хэмээн жолооч эр бодон ямар ч болсон цэргийн хүн бэлэн байх ёстойг санаж буугаа сумлаж бариуд урагшаа зоримгоор алхлаа. Нохой хуцах чимээ ч ойртон цаана нь мэдэхгүй хэлээр хүн ярилцаж сонсогдов.
За нэг учир ургалаа. Япон л лав биш байх. Дайсан байгаа бол ингэж ярьж байхынхаа оронд намайг бүсэлж аваад барих гэж оролдох ёстой гэж тэрээр амандаа ярисаар дөхөж очвол урдаас нь гурван нохой боорлон харваж орж ирлээ. Араас нь монгол хүн нохойгоо дуудан хорихоор бас угтав. Сарны цагаан гэрэлд тэд бие биеэ харж хэн болохоо танилцав бололтой. Каграманов шавар шавхайтай хутгалдаад хүн аймаар хачин юм болсон байлаа. Гэвч угтаж учирсан монгол хүн түүнээс айж сэжиглэсэн янзгүй байв. Тэрээр монгол улсын хилийг анх давж орж ирэхдээ нөхдөөрөө заалгасан «Сайн байна уу?, Улаан цэрэг» гэдэг хоёрхон үг монголоор хэлж мэдэх билээ. Гэлээ ч гэсэн нэгэнт хань ижлээ таньсан хойно яагаад ч ярьж болно гэж мань эр бодож байв.
- Сайн байна уу? я /би/ улаан цэрэг
- Өө, СССР гэж Каграманов анхны уулзсан монгол хүнтэйгээ ярилцаж учрав. Дээл өмссөн өвгөжөөр насны монгол эр цэрэг жолоочийг эелдэглэн угтаад гэртээ орууллаа. Энд гурван гэр айл маргааш нүүхээр юмаа бэлтгэн цөөвтөр үхэр, хонио хотондоо хураасан байжээ. Мэдээжийн тэд дайны хөл үймээнээс зайлан ар тийшээ нүүж яваа нь илт. Бас сэргэмжтэй, шөнө орой болсон ч гэсэн унтаагүй байжээ. Каграманов гэрт оронгуутаа бас л:
- Сайн байна уу? Я улаан цэрэг гэж бөхийн мэндлээд яаран шанага авч хувинтай уснаас хутгаад уух гэтэл гэрийн эзэгтэй авгай ухасхийн шанагыг шүүрэн авч:
- Хар усаар яах нь вэ? муу ёс гэж хэлээд монголчууд хоорондоо хэдэн үг ярилцсанаа галлаж цай чанаж эхэллээ. Тэдний юу ярьж байгааг улаан цэрэг юугаа мэдэх билээ. Гэхдээ «Надад эд нар муу санаалж байгаагүй нь лавтай» хэмээн бодож байв. Хот айлынхаа энэ гэрт бөөгнөрөн Каграмановыг сонирхож хоорондоо ярилцан:
- Энэ ганцаараа яаж яваа хүн юм бол? Нөхдөөсөө төөрсөн юм уу? Оргодол л лав бишээ янз нь. Манайхаар хааяа ирдэг СССР цэргийн ижил л байна.
- Ам нь л их анаж цангасан бололтой. Гутал хувцас нь шавар шавхай болсныг харахад их яарч, намайг шалбааг дундуур хамаагүй гүйсэн эр юм.
- Хөөрхий дээ, аль газрын хүний үр ингэж манийгаа өмгөөлөн аврах гэж шавар шавхайтай хутгалдан харанхуй шөнөөр ганцаараа гүйж яваа бол хэмээн орж ирсэн эмгэд хөгшдийн ярьж байгааг Каграманов огт ойлгохгүй, хэсэг зуур ангайж амьтны ам харж сууснаа машин шаварт суусан, япон бөмбөгдөж хөөсөн гэдгээ монголчуудад ойлгуулах гэж амаараа дүнгэнэн онгоц, машин болж гараараа элдэвлэн заагаад дохиогоор ярьж эхэллээ. Хүмүүс түүнийг гайхан харж янз янзаар тааварлаж ярьж эхлэв. Цай боллоо. Өрөм хөвүүлсэн сайхан шар цай том мөнгөн аяганд хийгээд зочиндоо барив.
- Юутай сайхан амттай вэ? гэр дэх хүмүүс улаан цэргийн яриаг ойлгож ядан:
- Машины жолооч хүн гэж энэ тань өөрийгөө заагаад байна. Тэрэг нь эвдэрсэн юм уу, шавар усанд сууж орхисноос зайлахгүй гэсэн яриа гэрт болж байлаа.
Каграманов цай ууж тэнхээ ороод, гэрийн эзнийг надтай хамт явж тэргээ гаргалцаж өгөөч гэж гуйгаад, винтов буугаа авч явахыг заавал эзэгтэй суу гэж ярьж саатуулан, удаж төдөлгүй аяга овоолон будаатай халуун шөл хийж өглөө. Ямар сайхан амттай яасан сонин үнэртэй хоол вэ. Улаан цэрэг маань өнгөрсөн шөнөөс хойш хоол идээгүй болохоор тэр борцтой шөл орчлон дээр нэн ховор тохиолдох хамгийн сайхан амттай зоог байлаа.
Яасан сайхан хоол вэ, энэ юуны мах вэ? гэж улаан цэргийг асуухад ойлгож хариу өгөх хүн алга. Гэрийн эзэн сайн гэж л толгой дохин эрхий хуруугаа гозойлгоно. Тэр борцтой шөлийг Каграманов ууж, будаа идээд хамаг бие нь тавигдан амарч, усанд орсон адил хөлсөндөө нэвтрэн цээжээ яран сэвэхдээ «Энэ яасан сонин хоол вэ? хуурай махаар ийм лут амттай чанарлаг хоол хийдэг газар монголоос өөр орон байдаггүй байхаа. Яаж энэ сайхан хоолыг ийм хурдан хийж чаддаг юм бол? » хэмээн гайхшран боджээ.
Улаан цэрэг гэрийн эзэгтэйд хандаж баярласнаа илэрхийлэн мэхийн ёслоод, явахыг яаран гэрээс гарангуут айлын гадаа байгаа үхэр рүү зааж хоёр хуруугаа гозойлгоод, дээс авч цээжиндээ углан, чирч урагшаа зүтгэх байдал үзүүлж, амаараа тэрэг болж дуугарав. Хүмүүс гайхан:
- Юу гээд байгаа юм бол? гэж хоорондоо баахан ярилцаж байснаа улаан цэргийн дохионы үгийг сая ойлгон:
- Та минь. Наад хүү тань машин тэргээ тэртээх Бөөрөлжүүтийн шаварт суулгаж орхиод үхрээр татаж өгөөч гээд байх шиг байна
- За, за ойлголоо. Нээрээ тийм байна шүү. Цэргийн хэрэгсэл ачсан тэрэг байх даа. Хоёр шараар татвал дийлдэг болов уу? эрэгтэйчүүд хамт явахаас биш горьгүй гэсэн яриа хот айлын хүмүүсийн дотор болоход Каграманов тэр бүх нарийн явдлыг ойлгоогүй боловч «Эд надад туслахаар шийдэв бололтой» хэмээн таамаглаад үлэмж баясан:
- Да, да, Хорошо, гэж хариу өгүүлэн, баясгалантайгаар инээв.
Чигээ олсон нь
Yүрийн гэгээнээр үхэр хөтөлж олс татлага, шилэвч, буулгавч барьсан хэдэн хүн шаварт налчийтлаа суусан, дүүрэн ачаатай тэргэн дээр ирлээ.
- Тэгнээ тэр. Лав ингэж ядарсан амьтан аргаа бараад явж байгаа хэрэг байн
- Энэ нөхөр ганцаараа яах гэж үүгээр давхиа юм бол
- Газар мэдэхгүй төөрөө байлгүй дээ
- Энэ ачаатай, ногоон модон хайрцагтай юм нь юу байгаа бол? Дайнд хэрэглэх л зүйл бизээ.
- Тэр хараач, хараач. Ханзарсан хайрцагны булангаар бууны сум гоожсон байна.
- Аргагүй чухаг зүйл авч яваа эр юмаа. За бушуулж л үзье
- Муусайн япон цэргийн толгой руу буулгах полиосон мөндөр авч яваа нөхөр байна шүү, энэ тань
- Энэ муу галзуурсан дээрэмчин самуурай нарын ховдог хомхой хоншоорыг тас цохин, нарим буулгаад өгөх цаг одоо холгүй болоо бий. Энэ дайчин ах нар хүрээд ирчихсэн болохоор «Их наран улсын» цэрэг оодроод юу шалив гэж дээ гэсэн яриа монголчуудын дунд болж байв.
Каграманов хүрз барин шавар ухаж, монголчууд чулуу хормойлон гүйж тэргээ дээш гаргах ажилд оржээ. Манан бүрхсэн тэнгэрийн хаяанаас өглөөний том улаан нар урган гарч ирэх нь тал нутагт ойрхон харагддаг учир яг дэргэдээс нь гараад ирэх шиг Каграмановт санагдан гоц сонин байлаа.
- Танай нутаг нартай айл байдаг юмаа? гэж тэрээр хошигноод тэргэндээ орж суугаад асаалаа.
- Хөж, гэж монголчууд хашгиран, тэрэг татахаар хөллөсөн үхрээ гуядав. Ачаатай машин хамаг нийлсэн хүчинд татагдан сэвсхийн намгаас гарч ирээд дүнгэнэтэл ассаар байлаа. Цэрэг жолооч баярласандаа тэрэгнээсээ буун харайж ирээд дэргэдээ байгаа монгол нөхдөө тэврэн авч талархал илэрхийлэн:
- Одоо би хаашаа явбал замд нийлэх бэ? гэж гараараа умард, өмнөд, дорныг заан асуув. Монголчууд түүний асуусан зүйлийг ойлгож ядан гайхшрахад Каграманов толгойгоо хуруугаараа зааж гараа дугуйлан хий эргүүлэнгээ:
- Наад хүн чинь төөрсөн юм байна. Замаа асуугаад байгаа бололтой гэж хэдэн монгол эр хоорондоо ярьж байснаа нэг өвгөжөөр насны эр нь эелдэгхэн инээгээд:
- Би тантай хамт явж замчлахгүй бол улаан цэрэг их хол байгаа. Та намайг дараа нь гэрт хүргэж өгнө шүү гэж хоёр биеэ зааж дохиогоор ярилаа. Каграманов «Би хамт явж зам зааж өгье» гэдэг үгийг таамаглан ойлгож:
- Очень хорошо гэж хэлээд хоёул бүхээгтээ орж суухдаа үлдсэн хүмүүст талархал илэрхийлээд зүүн зүгийг барин дүнгэнүүлж эхлэв.
Каграмановт олон сонин зүйл бодогдож байлаа. «Би яасан сонин учралаар монгол хүнтэй анх удаагаа уулзав аа. Яасан их тусч, ямар их сонин цагаан сэтгэлтэй, хүнд итгэмтгий ард түмэн бэ. Монгол хүн яг л энэ хязгааргүй тал нутаг шигээ уудам саруул сэтгэлтэй юм байна. Харанхуй шөнө намайг хэн гэж бодон сүүтэй цай чанаж, хоол хийж өгөв өө. Хоол нь яасан сайхан амттай вэ. хонины хатаасан мах юутай ч зүйрлэмгүй сайхан юм. Тэр цай хоол намайг лут их тэнхрүүллээ шүү. Энэ миний дэргэд сууж яваа өвгөн маань бас л тэр их тусч сайхан санаат анд нөхдийн нэг төлөөлөгч байна. Би одоо энэ хүнийг хээр явгалан орхиж болохгүй. Яасан ч болохгүй» гэхчлэн зүйлийг цэрэг жолооч бодон давхиж байлаа.
Өвгөн хааяа инээмсэглэсэн нүдээр улаан цэргийн нүүр өөд хараад, гараараа чиг заан эелдэглэж элдвийг ярихыг хичээнэ. Тэр хоёрт ярих зүйл мөн их байсан боловч даанч хэл мэдэлцэхгүй нь хясаж байв. Гэлээ ч ам дуугүй явсангүй. Энэ өвгөний байдал Каграмановт аавын нь төрхийг санагдуулж байв.
- Самурай японы халдаад ирсэн цэрийг түргэн устгах ёстой. Бусдын нутагт усанд шунаж ирсэн тэдний дээрмийн үйл хэрэг сөнөх тавилантай гэж өвгөнийг хэлэхэд жолооч эр энэ хүн японы эзлэгчдийг занаж байна хэмээн ойлгон:
- Монгол цэрэг, улаан цэрэг хоёр нийлээд японы довтлон орж ирсэн дайчдыг устгана хэмээн гар зангидан зангаж, омог сүрээ бадраах мэт явах нь өвгөний сэтгэлд Зөвлөлт улаан цэрэг ч үнэхээр ялагдашгүй хүчтэй дээ. Японы далайн усаар явдаг цэрэг ч манай энэ хуурай, тал нутагт ирээд сайнаа үзэхгүй нь лав биз. Харин хэр зэрэг удаан хугацаанд түйвэргэдэг юм бол? Улаан цэрэг ингэж бууныхаа сум хэрэгслийг нааш нь татаж байгааг бодоход мөд удахгүй тэр самурайн толгойн дээр мөндөр буулгаж хаях нь гарцаагүй болоо бий. Болж, муусайн новшнуудыг бушуухан л тонилгон амьтныг амар заяагий нь үзүүлээсэй билээ. Тэр барамнууд хаваржин, зунжин элдэв муухай явдал дэгдээж түйвэргээд нутаг ус ч шилүүлэн явуулахаа байлаа. Саваагүй, шунахайдаа зүгээр байж чаддаггүй барамнуудыг дахиад наашаа санаархах ухаангүй болтол нь нармийлгаад буцаагаасай билээ» гэсэн бодол төрүүлж билээ.
Тэд өдөржин хоёулаа давхилаа. Каграманов бөмбөгдүүлээд, зам буруулан давхихдаа явж байсан замаасаа бараг буцаж зүүн урагшаа чиглэн довтолгосоор мэдэхгүй хүн яаж ч яваад олохгүйгээр холдсон байжээ. Замч өвгөн цэрэг жолоочийн энэ бүх байдлыг дохио ярианы эцэст бүрэн ойлгож авлаа. Оройн нар хэлбийх үед тал нутгийн зүсэн дорныг зорьсон дардан замд тэд оров. Нааш цааш холхилдон давхиж яваа машин, их буу, цэрэг ачсан тэрэгний цуваа ч тэр замаар тоос манарган үргэлжлэн давхисаар байна. Бүх хүн, машин, хамаг юмны толгой зүүн зүг рүү чиглэжээ. Тэр бүхнийг ширтэн харж яваа газарч өвгөн маань гайхшран толгой сэгсрээд:
- Пээ, яасан олон цэрэг, машин буу явж байна вэ. энэ бүгд цөмөөрөө японтой байлдах гээд давхиж яваа хэрэг бий. Манай муу довтолж ирсэн дайсан ч энэ их хүчний өөдөөс яаж ч байлдах юм билээ. Юу ч үлдэхгүй болтлоо хиар цохиулах нь гарцаагүй болоо шив хэмээн амандаа үглэн ярьж явлаа. Замын хажууд гараад эгнэн зогсож байгаа ачааны арваад машиныг Каграманов харсан дороо инээд алдан, нүдээ том болгоод:
- Энэ манайхан байна хэмээн дуу алдан, тэрэгнийхээ жолоог тэр зүг рүү залав.
Каграманов сайн малчны тусламжтайгаар цуваагаа гүйцэж иржээ. Жолооч байлдагч цувааны даргад орчиж ёслон эсэн мэнд ирснээ илтгэж, бусад нөхөд нь түүнийг найрсагаар угтан тэврэн авч хөгжилдөж байхыг замч өвгөн тэрэгний бүхээг дотроос хараад «Эд нар хоорондоо нэг аавын хүүхэд шиг ямар их элэгсэг дотно юм бэ. Энэ жолооч хүүг нөхөд нь үгүйлээд сүрхий санаж мөрөөдөж байж шүү» хэмээн бодож байв.
Каграманов гүйж ирээд тэргэндээ орж суунгуутаа цувааны хамт аяллаа цааш үргэлжлүүлэн, замчин нөхөртөө хандаж:
- Та ёстой сайн нөхөр байна. Одоохон бид цэргийн анги дээр очиж ачаагаа буулгаж өгөөд би тантай хамт буцаж таныг гэрт нь хүргээд, өөрөө бас ачаа зөөнө. Өчигдөр японы онгоцны бөмбөгдөлтөнд манайхаас нэг машин дайрагдан жолооч цэрэг нь шархдаж дээ. Бусад нь зүгээр гэж ярихад өвгөн «Энэ нөхөр маань надад муу юм яасан ч хэлэхгүй нь лавтай» хэмээн бодон, дэргэдэх нөхрийнхөө яриаг бүрэн ойлгож байгаа янзаар инээгээд:
- Зүйтэй сайн байна гэв.
Тэгтэл урд нь яваа тэрэг улаан дарцаг өргөн, түгшүүр зарлаж бас цуваанд таралт хийх тэмдэг өглөө. Каграманов энэ удаад огтхон сандарсангүй, замаас зайлсхийн тэрэгнийхээ хурдыг нэмлээ. Байдлыг ажиглавал аанай л «зүгийн муу» зүүн урдаас нь японы тэмдэгтэй гурван онгоц агаар цалгилуулан гарч ирж байгаа харагдав. Урд хойно нь яваа улаан цэргийн бусад цуваанаа ангиудаас дайсны онгоцыг угтан гал нээж пулемёт нажигнан, том буу ч пин хийн сонсогдлоо. Японы онгоц цувааны дээр арай ирж завдалгүй байтал тэр зэвхий онгоцны нэгнээс хар утаа манаран зам татуулсаар муухай дуугаран унаж эхэллээ. Нөгөө хоёр нь энд тэнд бөмбөг мултлан хаяж, дэлбэрэлтийн дуу нүргэлэн бөөн бөөн хар утаа баагиулаад эргэн зугтаж харагдав. Каграманов тэргээ тооромсоглон зогсоогоод:
Тэр, тэр хараач! Өчигдөр биднийг элэг бариад гайхуулж байсан чөтгөрийн муу заяатангууд өнөөдөр сөнөх чинь энэ дээ. Мөд та нар бүгдээрээ өехийгөө наранд ээх бий гээд, тун тайван байдлаар инээн, газарт унан тэртээд дэлбэрэн шатаж байгаа японы онгоцыг харж байв. Замч өвгөн бас сэтгэл тайван янзаар агаар ширтэн:
Хувхай сүүлээ хавчаад зугтаж байгаа чоно шиг самурайн энэ онгоц нэг морьтой хүн давхиж явсан ч хөөж буудаад байдаг муухай золиг гэнэ билээ. Та нараас ч ухаангүй айн зугтаж байх шив. Улаан цэрэг мундаг байна шүү гэж хэлээд Каграмановынхаа гарыг шүүрэн авч чанга атгажээ.
Бид Губагийн ногоон цэцэрлэг дундуур удаан явж зугаалахдаа Каграманов гуайн яриаг чагнан Халх голын тулалдааны талбарт байгаа юм шиг сэтгэл хөдөлсөн байв.
Би замчин өвгөнийгөө гэрт нь хүргэж өгөх далимаар Хэрлэнгээс дахиж нэг ачаа аваад, дараа нь фронтын шугаман дотор ангиудын хооронд юм зөөдөг боллоо. Өдөрт хэд хэдэн удаа японы онгоцны дайралттай учирдаг болохоор сүүлдээ агаарын довтолгооноос огтхон ч эмээхээ байж, харин тэдний урьдаас манай онгоц хөөрч тэнгэрт тулалдахыг л шохоорхон харах дуртай болов. Даан их удсан ч үгүй монгол улсын газар нутаг дээр цөмрөн орж ирсэн японы цэргийн тэр бүхэл бүтэн арми дээр манайхан ёстой л аянга буулгаж орхисон доо. Бид японыг алагдсан цэргийнхээ илжирсэн хүрийн халуун нарнаар элсэн дотроос малтаж аваад цааш нь зөөж хөгөө тарьж явахыг удахгүй харсан. Тэр бол тун зэвүүн, гутамшигтай хэрэг билээ гэж Каграманов яриад баахан бодолхийлж явснаа:
~ Тэр цагаас хойш гуч гаруй жил өнгөрлөө. Халх голд өнгөрүүлсэн намар миний сэтгэлд хоногшсон юм. Нэн их зочломтгой сайхан сэтгэлд нөгөө монгол айлд айлчин ёсоор очих гэж би боддог. Одоо удахгүй тэтгэвэртээ гараад завтай болно. Миний хүртэж байх сул цалинг хоёр удаа дайнд оролцсоныг харгалзан их дээгүүр тогтоогдсон. Би тэр мөнгийг барьж идэхгүй, хүүхдүүд минь бүгдээрээ биеэ даасан зэгсэн амьдралтай болсон. Би хөгшнөө дагуулаад Халх голд очиж шинэ алимны амт үзнээ. Миний нэг найзын шарил тэнд бий. Би түүнд бас цэцэг өргөнө гэж өвгөн жолооч маань хэлээд яриагаа төгсгөв.
Азербайжин нутгийн өтгөн хар хөмсөгтэй, цэцэрлэгч бүсгүйчүүд замд тохиолдон, гарт багтамгүй шахам том ягаан алим бидэнд авч ирж өгөөд:
- Зоогло! Зоогло! Бид энэ жил улсад тушаах усан үзмийн төлөвлөгөөгөө хорин мянган тонноор, алимаа түүнээс хол давуу хэмжээгээр илүү гарган тушааж байна гэж бахархал болгон ярьж, хөгжөөнт дуугаараа ая цэнгэцгээж байлаа.
Эд бүхэн жинхэнэ ах дүү хүмүүсийн чин сэтгэлийн угаас ундран гарсан хүсэл тэмүүллийн үр дүнд болсон үйл хэргүүд байлаа.
